მადათოვი • Madatovi

★ „ქალაქის ხუროების მამასახლისის, მ. მესხისაგან მივიღეთ ქვემო შენიშვნა დასაბეჭდად:

მადათოვის კუნძულზედ ხურუები შეწუხებულნი ვართ უფარნობის გამო. კარგად მოგეხსენებათ, რომ ჩვენ ქალაქში არ არის იმისთანა ადგილი, სადაც კი ხალხი ცოტა ბლომად სცხოვრობს, რომ ფარნით განათებული არ იყოს და ამით ღამეში კისრის მტვრევას მოშორებული.

ჩვენ-კი რაღაცა უბედურებაა, ვერ აგვიცილებია ბნელ ღამეში წოწიალი და უშიშრად გავლა-გამოვლა.

დიდი ხანი ვითმინეთ ამ გვარად ყოფნა იმ იმედით, რომ უჩვენოდაც მიაქცევსო ჩვენ მდგომარეობას ქალაქის მმართველობა ყურადღებას, მაგრამ ეს ჩვენი ლოდინი ძლიერ გძელდება, როგორც ვხედავთ. ამიტომაც ვაცხადებთ ეხლა, რომ ვისიც რიგია ყურადღება მიაქციოს ამ საქმეს და გამოგვიხსნას სიბნელისაგან.

რასაკვირველია, ეს ჩვენი შენიშვნა არ უნდა იყოს საწყენი არავისთვის. მშვიდობიანობის დასაცავადაც საჭიროა ამ კუნძულის განათება. ხშირად ხდება, რომ ქურდი, ავაზაკი კაცი, გაჭირვების დროს, აქ მოაშურებს, რომ თავი შეაფაროს ბნელ-ღამეში.

შორს არ წავალ: მოგახსენებთ ერთ შემთხვევას, რომელიც მოხდა წარსული თვის 13-ს. ერთი ქარხნის პატრონი მიდიოდა თავის ბინისკენ; ამ დროს, შუა-გზაზედ, დაეცემიან ავაზაკები და ერთის კეტის დაკვრით წააქცევენ, შემდეგ ვერცხლის ქამარს წაგლეჯენ და წყალში გადაგდებასაც დაუპირებენ იმ ხუროს; დაღუპავდნენ საწყალ კაცს რომ ყვირილზედ სხვა ხუროები არ მოშველებოდენ.

ბევრი ეძიეს მცარცველები, მაგრამ რას ნახავდნენ, როცა ისე ბნელოდა, რომ თვალში თითს ვერ იკრავდა. ეს სულ მერვე საათზე მოხდა.

ბევრი სხვაც მომხდარა ამისთანა შემთხვევები და აწ-კი: იმედია აღარ ვიქმნებით ამ გვარების მოწამე, თუ ინებებენ და მოგვხედავენ“.

[„ფიროსმანიშვილის ბიოგრაფიული ფაქტების ჩაწერა დავიწყე 1922 წელს. ჩაწერას ვაწარმოებდი დღიურის სახით. 1930 წელს მარტის-აგვისტოს თვეებში ჩემი დღიური ისევ განახლდა კიტა მეგრელიძის და დიმიტრი შევარდნაძის ინიციატივით.

ფიროსმანის ცხოვრების დეტალებთან ერთად, როგორც პირველად, ისე ეხლა თან მისი ბიოგრაფიის ფონიც მაინტერესებდა. მასალების შესაკრებად მე ვინახულე ღვინის ვაჭრები, ქუჩის მხატვრები, მღებარები, საზანდრები, მეთევზეები, დალაქები, მემწვანილეები, ყასბები, მედროგეები, მეჩექმეები, რკინიგზის კონდუქტორები და სხვა - მხატვრის მეგობრები, მცნობები და პატივისმცემლები, მე იქვე ვიწერდი მათს ნაუბარს „საწყალ ნიკალაის“ უბრალო ცხოვრებაზედ და ფაქტებს მათი საკუთარი თავგადასავლიდანაც. მრავალი ახალი და საინტერესო აღმოჩნდა მათთან შეხვედრებში ფიროსმანის ბიოგრაფიის გასაკრვევად. 

ამ ნედლ მასალას, რაც სტენოგრაფიული სისწორითაა თითქმის ჩაწერილი და უმეტესად დაუმუშავებელიცაა, - ახლა ვაქვეყნებ მათივე პასუხისმგებლობით“, - გიორგი ლეონიძე]



★ „გამიგონია, ფიროსმანს ჰყავდა ძმობილი და მეცენატი - „ბეგო“. გახსოვთ, ფიროსმანის სურათზე წარწერა: „კამპანიას გაუმარჯოს, ბეგო ამრავლოს!“ ბეგო თურმე მუხრანის ხიდის სიახლოვეს სცხოვრობს.

ავლაბრის აღმართის ძირში, არეულ ხალხში, ერთს ჩამოგლეჯილს და ფეხშიშველა კაცს მხარზე ხელი დავადე:

- სადა ცხოვრობს ბეგო?

უცნობი შეკრთა. ჩემი დანახვა არ ესიამოვნა, მაგრამ ვეღარ დამალა, რომ თითონ ის - ბეგოს ძმაა. როგორც მერე გავიგე, „ფინისპეკტორად“ მივეღე. რადგან გაკოტრებული ბეგო სამჯერაც „იჯდა“ ფარული ვაჭრობისთვის, ძმას მეოთხე საფრთხე ჩემგან ეგონა. წამიყვანა და მტკვრის პირას ბეგოს ქოხს მიმაყენა. მე გარეთ ვიცდი, ვრცელი ეზოა. ლოდინი არ დამჭირდა. იმ წუთშივე ფიცრულიდან გადმოხტა შავი კაცი და ჩემ წინ აიყუდა. ასე იციან გადმოვარდნა ხანძარში.

- „მე გახლავართ ბეგო, რა გნებავთ?“ (თან ღელავს, ალბათ არყის ფარულ ვაჭრობაზე მივუსწარი.)

როცა ბეგომ გაიგო, რომ მხოლოდ „ნიკალაის“ ამბების შეტყობა მინდოდა, თავისუფლად ამოისუნთქა. ბეგო გახარებულია. სულსაც არ დაიშურებს ამ საქმისათვის:

- „ხუთი წელიწადი ერთი პურმარილი გვქონია, როგორ დავივიწყებ“... 

ერთ იჯრაზე ძნელია ყველაფრის მოგონება. დრო უნდა. ნიკალას სიცოცხლემ ამის თვალებქვეშ გაიარა. როგორ არ ახსოვს? მაშინ ბეგოს ხელში ხაზინა უტრიალებდა, „ფულანდარი კაცი“ იყო და „ქვეყანაში ერთი სახელი მასაცა ჰქონდა“. „ახლა კაცობიდან ჩამოვარდა“ და ძნელია ლაპარაკი ამ საკვნესებელ გულზე. მაინც ბეგო ხსნის მახსოვრობის უჯრებს და ენად გაიკრიფა.

- „მთელი სიცოცხლე სმაში და ხატვაში გამოაღამა! ჰხატავდა, - სასმელი ვიშოვოო, სვამდა, - კარგათ დავხატოო!“

თურმე ბეგოს ისე არაფერი უკვირდა ფიროსმანისა, როგორც მუშაობის სისწრაფე. პირველ ღირსებად უთვლის და მოგიყვებათ:

ერთ გაზაფხულის დილას, ნიკოს მუშამბა ჰქონდა გაჭიმული და ფუნჯით ხელში თავისი მეცენატის ბრძანებას მოელოდა, თუ რას დაახატვინებდა. ბეგო ერთ საგონებელში იყო ჩავარდნილი, რა მოეგონებინა. მანამდე ყველა სიუჟეტური შესაძლებლობანი ამოეწურათ. აზრისთვის ბეგო გამოდის ქუჩაში და თვალს მოჰკრავს დაჩარდახულ ურემს - თელეთის მლოცავებით. ურემს ვერძი ჰყავს გამობმული. უბია წითელი ხარები. წითელ ხალათა ბიჭი შოლტით ერეკება. ბეგოს დუქნიდან გამოყავს ფიროსმანი, ამ სცენის დახატვას სთხოვს.

- „ნიკო ურემს დააცქერდა, დუქანში შებრუნდა და ფუნჯს ხელი დასტაცა. მერე ერთხელ კიდევ ამოვიდა და როცა შემობრუნდა, არაყი მომთხოვა. ფუნჯზე არაყს აშველებდა... მეორე დღეს სურათი ჩამაბარა - ჭკვიდამ შემშალა, ისე იყო დამზგავსებული!“

მეორე - რაც ბეგოსთვის დაუვიწყარი იქნება, - ნიკალას პატიოსნებაა.

- „მისი ხელიდან სიკეთე გამოვიდოდა, სიავე - არა! სუფთა იყო, როგორც პირიდან, ისე ხელიდან. მის პიჯას ჯიბე არ უნდოდა“.

„ერთხელ, რიყეზედ ერთ მიკიტანს დუქანი გამოუხატა. ფული ხელთ არ მისცეს. დაჰკარგავს ან სხვა გამოართმევსო. ისევ მე მომიტანეს გადასაცემად. ნიკალაიმ ზედაც არ დაჰხედა.“

ბეგო აღფრთოვანებით იგონებს იმ ხუთ-ექვს წელიწადს, როცა ფიროსმანი მასთან იყო შეკედლებული. დუქანში ბეგოს პატარა ოთახი ჰქონდა. სამზარეულოზე წადგმული (ცარიელ ბოთლების და რაგინდარას საწყობათ). ეს ოთახი ნიკოს აჩუქა დასადგომათ. აქ ცხოვრობდა და მხატვრობდა ფიროსმანი 1905-1910 წლებში. ოთახის მოწყობილობა იყო: პატარა ტახტი, ერთი ძველი ვედრა, ფუნჯები, ბოთლები, კირი, საღებავები... მუდამ ჰხატავდა. ხან თავისთვის, ხან ბეგოსთვის. მართალია ბეგოსთან იყო, მისი კარის მხატვარი იყო, მაგრამ სხვასთან მუშაობასაც არ უშლიდა. პირიქით, ბეგო ეუბნებოდა ნაცნობებს: - დაახატვინეთ, სარგო მიეცითო! მაგრამ ნიკალა შემოსავალს არ ეძებდა.

ბეგომაც იცოდა მისი ხასიათი და რაც შეეძლო არაფერს აკლებდა. ხშირად, ნამუშევარში ნახმარ ტანისამოსს უყიდდა ხოლმე. აბანოშიც დაჰყვანდა. (პარასკეობით - ვაჭრების დღე) სადილი და სასმელიც ბეგოსთან ჰქონდა. ნიკოც შინაურობდა. როცა ბეგოს დიდი მუშტარი მაოწყდებოდა, ნიკო ხელს წაახმარებდა. ყველ ახალწელს, შობას, ნათლიღებას, აღდგომას და სხვა „ბედნიერ დღეებში“ ნიკო ბეგოსთან იყო დაპატიჟებული. ახალწელს ნიკო უთუოდა მიულოცავდა „ძალოს“ (ბეგოს მეუღლე), ხუმრობაც ჰყვარებია; „ძალო, ბეგოს გაუფრთხილდი, ქალებს ეარშიყებაო!“

- „ჩემს დუქანს პატარა ბაღი ეკრა საყვავილე ფარდულებით შემკობილი და პატარა გუბეტბით. როცა ნიკო ფხიზელი და თავისუფალი იყო, ბაღში გავიდოდა, ყვავილებს უვლიდა, მიწას ჩაჰყურებდა. მერე დიდ კაკლის ქვეშ დაჯდებოდა გაშტერებული. უფრო გაზაფხულზე იცოდა ბაღში გამარტოება. მაშინ ღვინოსაც იქ შეუგზავნიდი. მარტოობა უყვარდა. არავის გაიკარებდა. უცხო ხალხს არ ეთვისებოდა. პირზე დაღონება კი არ იცოდა.

- „ნიკალაი, - ვეუბნებოდი, - მარტოობა ძნელია, ოჯახს მოეკიდე!“

- „მარტო ვარ დაბადებული, მარტო უნდა მოვკვდეო!“

- „არ არის კარგი საქმე, ნიკალაი!“

- „აბა, ერთი მითხარი, რომელ დიდ მწერალს (?) ჰქონია ბინა, რომ მე მქონდესო? ძველად, სულ გამოკაფულ კლდეებში და ქარაფებში უცხოვრიათ წმინდანებივით (ერთი „წმინდანი“ მისთვისაც დაუხატია სახსოვრად: „გიორგი განდეგილი“. ინახება ეროვნულ გალერეაში. დავ. კაკაბაძის კოლექცია.) ნეტავ იცოდე, როგორც ცხოვრობს ჩვენი აკაკი წერეთელიო?“

- „მხიარული კაცი იყო, პირსიცილიანი. – „რა მოგვიტანია, რა უნდა წავიღოთო? ერთი მეგობარი დამმარხავს, დარდი არა მაქვსო!“ „ვირის კუდივით მოკლეა წუთისოფელიო!“ თუ ზახოშად იყო, ჩუმი ღიღინი უყვარდა: „ლოთებო, ნეტავი ჩვენა“ და სხ. აიღებდა ჭიქას და იტყოდა: 

„გაუმარჯოს პავლესა,
დაისხავს და დალევსა!“

★ „ტფილისის დაბალ ხალხში ჭორები იბადება მუდამ დღე... ხალხში ლაპარაკობენ, რომ ვხედავთ, ქალაქში ხოლერა არ არისო, მაგრამ ნასვამს კაცს ან ცოტად ავადმყოფს რომ ჰხედავენ ქუჩაში, შინ აღარ უშვებენ, პოლიციელები იჭერენ, მიჰყავთ საავადმყოფოში და ექიმები წამალს აძლევენ და ჰკვლენ, მერე იქვე სწვენო. ზოგჯერ ხოლერიან ავადმყოფთან აწვენენ და ძალად ხოლერას ჰყრიანო. საჭიროა, ამ ჭორებს ბოლო მოუღონ და პოლიციამ გააფრთხილოს ხალხიცა და თვის მოხელეებიცა, რომ არავითარი საბაბი არ მისცენ ამ ჭორების გასავრცელებლად...“, - [გაზეთი „ივერია“, 1892 წ. 📘 „1001 ზღაპარი საქართველოზე“, ტომი II [1891-1895 წწ.]

★ „...შვიდის წლის გლეხის ქალი ქადაგად დაეცა; ორი დღე, როგორც ქადაგს შეჰფერის, ავად იყო და სიზმრებსა ჰხედავდა, შემდეგ მრისხანედ გამოუცხადა ხალხს, რომ თქვენ ძველს წესსა და რჯულს გადასცდით, ძველი გზა დაჰკარგეთ, დამახინჯდით, თქვენში აღარც მეგობრობაა, აღარც მოყვრის გატანა, არც ცოლ-ქმრობა გრწამთ, არც და-ძმობა და დედა-შვილობა და ამიტომ მოგივლინეთ ეგ ხოლერაო...“, - [გაზეთი „ივერია“, 1892 წ. 📘 „1001 ზღაპარი საქართველოზე“, ტომი II [1891-1895 წწ.]

1892 წელს, ტფილისში, ქოლერის ეპიდემიამ იფეთქა. საფრთხის მაქსიმალური პრევენციისთვის, „კავკასიის სამკურნალო ნაწილის გამგეობამ დაბეჭდა დარიგება იმის შესახებ, თუ რა ღონისძიება უნდა იხმაროს კაცმა, რომ ხოლერა არ შეხვდეს”. ამ დარიგებიდგან რამდენიმე ცნობას 1892 წლის გაზეთი „ივერია“ აქვეყნებს:

1) სახლში სისუფთავე უნდა სუფევდეს. თბილს დღეებში ფანჯრები და კარი გააღეთ ხოლმე, რომ ოთახში ჰაერმა იმუშაოს; წვიმიანს დღეს ბუხარი გაახურეთ.

2) ტანთსაცმელი და თეთრეული სუფთად შეინახეთ და თუ შეიძლება ყოველ დღე სადეზინფექციო წამლები ასხურეთ ხოლმე.

3) ტანი სუფთად შეინახეთ, თბილსა ან ცივს წყალში იბანეთ; ხოლო ერიდეთ სიცივეში ბანაობას, მაგალითად, დილით ძლიერ ადრე არ იბანაოთ, ან ღამე ძლიერ გვიან. ამასთან არც უზმოზედ იბანაოთ და არც იმ წამსვე სადილის შემდეგ.

4) წყალი უეჭველად სუფთა სვით და ხოლერის დროს-კი უეჭველად ადუღებული წყალი იხმარეთ სასმელად. კვასსა, ლიმონადს და სხვა ამ გვარს სასმელებს ერიდეთ. ისევ ნელ-თბილი ჩაის სმა სჯობია. ვინც დაჩვეულია, შეუძლიან დალიოს არაყი, ღვინო (ძველი), ლუდი, მაგრამ არ გადააჭარბოს-კი.

5) ყურადღება მიაქციეთ, რომ საჭმელი ახალი და სუფთა იყოს. მოერიდეთ ხოლერის დროს და სრულებით ნუ სჭამთ: ძეხვსა, ღორის ხორცს, მლაშე თევზსა. საზოგადოდ ნაკლებად სჭამეთ მლაშე საჭმელი. რძის სმა კარგია, მაგრამ რძე უეჭველად ახალი და ადუღებული უნდა იყოს. მაწონისა, კიტრისა და ხილის ჭამასაც ერიდეთ.

★ „ხაშის მზადება და ხმარება ტფილისში აღკრძალული იქმნა ხოლერის გამო როგორც მძიმე საჭმელი. ეს არის მიზეზი, რომ ტფილისიდგან თითქმის სამოცი მეხაშე წავიდა სოფლად უსაქმობისა გამო“, - [გაზეთი „ივერია“, 1892 წ. 📘 „1001 ზღაპარი საქართველოზე“, ტომი II [1891-1895 წწ.]

6) სიცივეს ერიდეთ. ცალიერს მიწაზედ არ დაიძინოთ და ნოტიო ადგილებში ნუ ივლით.

7) ძლიერ ერიდეთ ბევრ ღვინის სმას, ქეიფს, ბევრს ნუ იმუშავებთ და აგრეთვე ვნებას არ აჰყვეთ, რადგან დაუძლურებული სხეული უფრო ადვილად გახდება ავად.

8) არამცა და არამც არ დალიოთ სხვა-და-სხვა ვითომდა უებარი ხოლერის წამალი მკურნალის დაუკითხავად.

★ „ამ დღეებში ავლაბარში ერთი კინტო გახდა ხოლერით ავად. პოლიციელს წამალი უნდოდა მიეცა, მაგრამ კინტომ უარი სთქვა, არ დავლევო. ავადმყოფს გარშემო ხალხი შემოეხვია და ეუბნებოდნენ, არ დალიო, ეგ წამლები მოგკლავსო. პოლიციელმა დასამტკიცებლად იმისა, რომ წამლები მავნებელი არ არისო, ჯერ თითონ დალია. ამის მნახველი ხალხი დარწმუნდა, რომ ის წამლები საწამლავი არ არისო, და ნება დართო პოლიციელს, ავადმყოფისთვის დაელევინებინა ის წამალი,“ - [გაზეთი „ივერია“, 1892 წ. 📘 „1001 ზღაპარი საქართველოზე“, ტომი II [1891-1895 წწ.]

9) თუ ვინიცობაა ხოლერა გაჩნდა, შიშს ნუ მისცემთ თავსა, და თუ ძლიერ საჭირო არ არის, თქვენს საცხოვრებელს ალაგს ნუ გამოიცვლით, რადგან შიში, საჭმელ-სასმელის დაკლება, გზაში გაციება, დაღალვა, ყველა ეს ცუდათ იმოქმედებს სხეულზედ და შეიძლება უფრო ადვილად შეეყაროს კაცს ხოლერა.

10) თუ ვინიცობაა თქვენს თავს ფაღარათობა შეატყეთ, მაშინვე მკურნალს მიმართეთ, რადგანაც, თუ მაშინვე იწამლეთ, უფრო ადვილად მორჩებით.

11) თუ ხოლერით ავად გახდით, ვიდრე მკურნალს ეჩვენებით, შემდეგი საშუალება იხმარეთ:

ა) ფაღარათობის დროს მუცელზედ ცხელი კომპრესები დაიდეთ: ცხელი შვრია და ნაცარი. კარგია გარჩიცის დაკვრაც. სვით ცხელი ჩაი ან ყავა კონიაკით. კარგია აგრეთვე ინოზემცევისა, ბოტკინისა და ტილმანოვსკის კაპლები.

ბ) თუ პირს გასაქმებთ, სუფთა ყუნული ჩაყლაპეთ ხოლმე.

გ) წყურვილის მოსაკლავად კარგია აგრეთვე ყინული, ღვინო და გაციებული ადუღებული წყალი.

დ) თუ ტანი გეკრუნჩხებათ, კამფორის ან გარჩიცის სპირტით დააზელინეთ და თბილს წყალში იბანეთ.

ე) ყუათის მოსაყვანად კარგია: მაგარი ღვინო, ან ხერესი, არაყი, კონიაკი და ვალერიანის ან გოფმანის კაპლები.

P.S. ★ „შარშან, როცა ტფილისში ხოლერა მძვინვარებდა, თათრის მოედანში 600 კაცამდე იმსხვერპლა; მაშინ ეს მოედანი ცოტათი მოასუფთავეს, მაგრამ წელს ისევ ისეთი ბინძურობაა, როგორც უწინ იყო“, - [გაზეთი „ივერია“, 1893 წ. 📘 „1001 ზღაპარი საქართველოზე“, ტომი II [1891-1895 წწ.]

★ „როდესაც ორთაჭალის გარყვნილ ლამაზმანებს ვხატავ, მათ შავი ცხოვრების შავ ფონზე ვათავსებ, მაგრამ მათაც გააჩნიათ სიცოცხლის სიყვარული - ეს ის ყვავილებია, რომლებიც მათი ფიგურების გარშემოა განლაგებული და ჩიტები მხრებთან. მე მათ თეთრ ზეწრებში ვხატავ, ვიბრალებ, თეთრი ფერით მე მათ ცოდვებისაგან ვასუფთავებ“, - ნიკო ფიროსმანი |

ძველი თბილისით დაინტერესებულ მკითხველებს ალბათ მოეხსენებათ, რომ რუსეთის იმპერიაში, შესაბამისად, მეფის რუსეთის მიერ ოკუპირებულ საქართველოშიც, პროსტიტუცია ლეგალიზებული იყო და იდეაში, მკაცრ წესებსა და რეგულაციებსაც უნდა ყოფილიყო დაქვემდებარებული. მიუხედავად ამისა, რიგი მიზეზების გამო, ამ კუთხით ტფილისში „წესრიგის“ დაცვა ერთობ ჭირდა, იმდენად, რომ XIX საუკუნის ბოლოს, „სანამუსო სახლების“, ე.წ. ბორდელების შესახებ მსჯელობა, არცთუ იშვიათად, ქალაქის რჩევაშიც იმართებოდა.

გთავაზობთ ძველ ქართულ პრესაში არსებულ მასალებს, რომლებიც ძველი თბილისის სექს-მუშაკების ცხოვრებას და მათ თავსგადამხდარ ამბებს აღწერს.

აქვე, ხაზგასმით აღვნიშნავთ, რომ ნებისმიერი ფრაზა, ან სიტყვა, რომელიც მკითხველმა არაპოლიტკორექტულად, ან შეურაცხმყოფლად შეიძლება მიიჩნიოს, მხოლოდ და მხოლოდ იმ ეპოქისთვის დამახასიათებელი ტერმინები და ფრაზებია. ჩვენ მიერ მათი უცვლელად გადმოტანა არავის შეურაცხყოფას არ ისახავს მიზნად.

★ „ფქვილის მოედნიდან დაწყობილი ვიდრე აბანოებავდისინ, ქუჩების ორივე მხარეს მრავალი საროსკიპო სახლები იყო. ამ ქალებში მეტი წილი მაჰმადიანები იყო, სადაც პოლიციის მოხელენი არ იყვნენ, ეჭვი არ არის, რომ ყველა ადამიანი თავის ნანდომს იზავს, იმ დროსაც სწორეთ ისე იყო, ყოველ საღამოთი საღებავებით გაგლესილი ქუჩის აქეთ იქით გამწკრივებული ისხდნენ ხოლმე და გამვლელ კაცებს სახლში ეპატიჟებოდნენ, ხშირად კაცების ქუდებს იტაცებდნენ და სახლში გარბოდნენ. უკეთუ ვინმეს შენიშნავდნენ, რომ ზედ ფული აქვს, მოკვლა და მტკვარში გადაგდებაც იმათი ხელობა იყო. აბა, ვინ მოიკითხავდა ანუ თავს ვინ გაიცხელებდა გარეცხილ გარყვნილ ბოზებთან ლაპარაკსა და გამოძიებას“, - კარაპეტ გრიგორიანცი, „ძველი თბილისის იშვიათი ამბები“ 

★ „გასულ ორშაბათს, 10 აპრილს, ჩვენს ქალაქის რჩევაში ხანგრძლივი ლაპარაკი ატყდა თფილისის სანამუსო სახლების თაობაზედ. 

ხმოვანმა ა. ზუბალოვმა დიდხანს ილაპარაკა ამ საგანზედ, მოიყვანა ევროპის ქალაქების მაგალითი - თუ რა ყურადღებას აქცევენ იქ ამგვარ სახლებსაო, სთქვა - თუ რა მავნებელი გავლენა აქვს ამგვარ ქალებს მცხოვრებლების ჯანმრთელობაზედაო და სხვ., და ბოლოს ურჩევდა ქალაქის რჩევას, რომ დაწვრილებით გამოიკვლიონ ეს საქმე და ეცადონ, რომ რამდენიმე გარყვნილი, ავათმყოფი ქალისაგან ქალაქის მცხოვრებლებს ვნება არ ეძლეოდესო.

ხმოვანმა დოქტორმა მარქაროვმა ამავე საგანზე, სხვათა შორის, სთქვა, შესანიშნავიაო, რომ, დოქტორის ბახუტოვის სიტყვით, თითქმის ყველა სანამუსო სახლები თფილისში გადამდგარ პოლიციის ჩინოვნიკებს უჭირავთო და საზოგადოთ, ამ გვარ ქალებს ჩვენი პოლიცია სწყალობსო.

ხმოვანის ევანგულოვის წინადადებით, ქალაქის რჩევამ ქალაქის გამგეობას მიანდო ამ საგნის შესახებ ჯეროვანი საშუალების მოპოება“, - გაზეთი „დროება“, 1878 წ.

★ „აფრინდა გოგო - მეძავი; აფრინდა ქალი - ცუდი ყოფაქცევის ქალს ეწოდება; ბოზკურაობა - კახპობა, მრუშობა, ბოზობა, გარყვნილება“, - იოსებ გრიშაშვილი, „ქალაქური ლექსიკონი“

★ „ჩვენ მივიღეთ გაზეთში დასაბეჭდათ შემდეგი შენიშვნა, რომლისთვისაც მიგვიქცევია, ვისიც ჯერ არის, იმათი ყურადღება:

„მუდამ საღამოთ ალექსანდროვის ბაღში დაიარება ოთხი ქალი, რომელთაც თავიანთ საცხოვრებლად და ხელობად უნამუსო ქცევა ამოურჩევიათ. ვერ შეგიძლიანთ წარმოიდგინოთ რიცხვი იმ ახალგაზდებისა, რომელნიც ამ ხსნეებულ ქალების წყალობით საძაგელის სენით ლპებიან.

ერთმა ამ ქალთაგანმა, რომლისგანაც ავათ გახდომა ერთმა გინმაზიელმა მიამბო, და რომელსაც განგებ გამოვკითხე, მითხრა მე შემდეგი:

- ჩვენ ისეთს ქუჩაში ვდგევართ, რომ არამც თუ პოლიცია, ეშმაკიც ვერ გვიპოვნის; და თუნდაც რომ გვიპოვნოს პოლიციამ, თვითონ პოლიცმეისტერი ხომ არ მოვა ჩვენთან და იმის აკოლოდოჩნიკების წამალი ჩვენ ვიცით, როგორც თავიდამ მოვიშოროთ...

ამ ქალებს ბილეთი არა აქვსთ, ქალაქის ექიმი ამათთან შესამოწმებლად არ დაიარება, მაშასადამე რამდენის გაუბედურება შეუძლიანთ, თქვენ მიხვდებით“, - გაზეთი „დროება“, 1880 წ.


★ „ავჭალის ქუჩის მცხოვრებელნი თურმე აპირებენ საერთო თხოვნა შეიტანონ, სადაც ჯერ არს და სთხოვონ, რომ იმათის ქუჩიდგან გადატანილ იქმნას სადმე ავის ზნის ყოფა-ქცევის ქალთა საცხოვრებელი სახლი. 

ამავე ქუჩაზე, ამ სახლის მეზობლად, ბევრი პატიოსანი ოჯახობა ჰცხოვრობსო, ამბობს გაზეთი, იქავეა სასულიერო სასწავლებელი, მომრიგებელი სასამართლო და მე-2-რე კლასიკური გიმნაზიაო.

ამ უკანასკნელს დროს ძალიანა სცდილობენ ამ ქუჩის მცხოვრებლები, როგორმე გადაატანინონ ეს სახლი, მაგრამ ჯერ-ჯერობით ყოველი მათი ცდა ვერაფერს ნაყოფს იძლევაო”, - [გაზეთი „ივერია“, 1886 წ. 📕 „1001 ზღაპარი საქართველოზე“, ტომი I [1886-1890 წწ.]


★ „აღდგომა დღეს კრწანისის ბაღებში იმერლებს დაუჭრიათ ვიღაც საეჭვო ყოფა-ქცევის ქალი. დაჭრილი ქალი გუშინ, 28 აპრილს, გარდაიცვალა. გამოძიება სწარმოებს. 

[...]

გუშინდელს ნომერში იყო მოხსენიებული, რომ ვიღაცა საეჭვო ყოფა-ქცევის ქალი იმერლებმა დასჭრეს კრწანისის ბაღშიო.

ეხლა ნამდვილად შევიტყეთ, რომ ის ქალი დაუჭრია აბანოების ახლო თავის საყვარელს, ქალაქელს სომეხს ავეტიკა ანდრიასოვს. წინად, სონა (ასე ეძახდნენ იმ ქალს), საროსკიპო სახლში ყოფილა, მაგრამ ანდრიასოვს გამოუყვანია, ცალკე სახლი დაუჭერია და თავის ხარჯით არჩენდა თურმე სონას. ცოტა ხნის შემდეგ რაღაცა უსიამოვნება მოსვლიათ საყვარლებს და ქალს აღარ გაუტარებია თავისთან ანდრიასოვი.

სამშაბათს ანდრიასოვი მიდენილა ქუჩაში, სონას დაუწყია იმისთვის უშვერის პირით ლანძღვა. მთვრალს ანდრიასოვს დანა ამოუღია და რამდენსამე ალაგას დაუჭრია საცოდავი სონა. დაჭრილი უკვე გარდაიცვალა“, - [გაზეთი „ივერია“, 1888 წ. 📕 „1001 ზღაპარი საქართველოზე“, ტომი I [1886-1890 წწ.]


★ „კარგა ხანია იჩინა თავი ტფილისში ერთმა დიდმა ავ-ზნიანობამ და უნამუსობამ. ეს დიდი ავ-ზნიანობა და უნამუსობა ის არის, რომ ვიღაც სინიდისზე ხელ-აღებული დედაკაცები დაწანწალებენ აქეთ-იქით სოფლებში, არჩევენ ლამაზ ყმაწვილ ქალებს, მოჰყავთ ქალაქში ვითომ-და ხელზე მოსამსახურედ სახლში და მერე ან ჰყიდიან რამდენსამე ოცსა და ორმოც თუმნად, ან შეჰყავთ გარყვნილების სახლებში და ჰყავთ იქ საქონელივით სავაჭროდა და ფულის მოსაგებადა. 

აი ამ რამდენსამე ხნის წინადაც ჩამოუყვანიათ ტფილისში ორი ოსის ქალი სოფელ სხლითიდამ, რომელიც ცხინვალის მაზრაზეა მიწერილი, და მიუყვანიათ ვიღაც ფეფელა სვიმონოვის საროსკიპო სახლში, აბანოების ახლო.

ამ დღეებში ჩამოსულან ამ ქალების პატრონი ოსები და მოუთხოვნიათ თავიანთი გაუპატიურებული ქალები, მაგრამ სახლის პატრონს არ დაუნებებია. ოსები ძალაზე დამდგარან და ერთს მათგანს დაუჭრია ხანჯლით სახლის-პატრონის მოსამსახურე კაცი.

ეს ამბავი მომხდარა სამშაბათს საღამოს. გამოძიება ამ საქმის თაობაზე უკვე სწარმოებს“, - [გაზეთი „ივერია“, 1888 წ. 📕 „1001 ზღაპარი საქართველოზე“, ტომი I [1886-1890 წწ.]


★ „ეს ორიოდე დღეა ტფილისში ცოტა აგრილდა და სული მოითქვა ქალაქ გარეთ გაუსვლელმა დიდმა თუ მცირემ. აქამდე-კი ისეთი სიცხეები იდგა, რომ ქუჩაში არ გამოისვლებოდა. ამ საშინელის სიცხეების გამო სხვა-და-სხვა ავადმყოფობაც გაჩნდა: ციები, ხუნაგი და ათასი სხვა. ამ ბოლო დროს ძალიან გავრცელდა თურმე აგრეთვე სხვა-და-სხვა ავი ჭირი და სენი. 

ამ გარემოებისათვის მთავრობასაც მიუქცევია ყურადღება, კრება ჰქონიათ ამის შესახებ, მოულაპარაკნიათ და დადგენილებისამებრ ყველა პოლიციის განყოფილებაში ბძანება გაუგზავნიათ, რომ სასტიკად მოეპყარით ყველა უზნეო ყოფა-ქცევის ქალებს, იმათი სიები შეადგინეთ და ვალად დასდეთ, რომ კვირაში ერთხელ ან ორჯელ უეჭველად იარონ ექიმებთანაო.

ამ განკარგულების სისრულეში მოყვანას უკვე შესდგომია პოლიცია და აგროვებს კიდეც უზნეო ყოფა-ქცევის ქალთა შესახებ ცნობებს სიების შესადგენად“, - [გაზეთი „ივერია“, 1889 წ. 📕 „1001 ზღაპარი საქართველოზე“, ტომი I [1886-1890 წწ.]


★ „ამ თთვის 8-ს, ძაღლების უბანში, ივანოვის სახლში, ცუდის ყოფა-ქცევის ქალი სალომე ცარიაშვილი მარჯვენა ძუძუში დასჭრა იმისმავე საყვარელმა ვანო ჩიკორიძემ. 

დამნაშავე შეიპყრეს, ქალი-კი სამკურნალოში გაჰგზავნეს“, - [გაზეთი „ივერია“, 1892 წ. 📘 „1001 ზღაპარი საქართველოზე“, ტომი II [1891-1895 წწ.]


★ „ორშაბათს, 18 ოქტომბერს, კრება იყო ქალაქის საბჭოსი. კრებამ მოისმინა თერთმეტი საქმე. მათში საყურადღებო იყო სარჩელი ხმოსან ავთანდილოვისა შესახებ ცუდის ყოფა-ქცევის ქალებისა... 

სარჩელი ავთანდილოვისა გამოიწვია იმ გარემოება, რომ ცუდის ყოფა-ქცევის ქალებს ვერ უყურებენ სათანადოთ ვერც სამოქალაქო ექიმები მთავრობისა და ვერც პოლიცია, რის გამოც ეს ქალები თვითონაც ავად ხდებიან სხვა-და-სხვა გადამდებთ სენით, ხალხშიაც ავრცელებენ ამ სენს.

კარგად მოიქცევა ქალაქიო, სთქვა ავთანდილოვმა – უკეთუ ზედამხედველობას თითონ იკისრებდა და გაანთავისუფლებდა მთავრობის ექიმებს, რომელთაც ბევრი საქმე აქვთ სასამართლო, გამოძიებისა და ვერ დაუჭერიათ თვალი შესაფერადაო...“, - [გაზეთი „ივერია“, 1893 წ. 📘 „1001 ზღაპარი საქართველოზე“, ტომი II [1891-1895 წწ.]


★ „ადგილობრივ ადმინისტრაციის განკარგულებით, სასტუმრო ოთახები „ევროპიული“, რომელიც გოლოვინის პროსპექტზედ იმყოფება, და „ერმიტაჟი“, ვერის ხიდთან მყოფი, დაკეტილ იქმნა, რადგან ამ სასტუმროების პატრონები უზნეო ქალებს ინახავდნენ და საზოგადოდ სასტუმრო ოთახებისათვის დადგენილ საზოგადო წესებს არ ასრულებდნენ“, - [გაზეთი „ივერია“, 1894წ. 📘 „1001 ზღაპარი საქართველოზე“, ტომი II [1891-1895 წწ.]


★ „არა მგონია, რომ ტფილისში ავჭალისთანა უწეს-რიგო ქუჩა სხვაც იყოს რომელიმე. მართლაცა და თითქმის განგებ ყოველგვარ სისაძაგლეს აქ მოუყრია თავი. ასე გასინჯეთ, ამ ერთს ქუჩაზედ 22 მარტო ლუდხანაა; მაგრამ ლუდხანაც არის და ლუდხანაც. ყოველ დღე ამ ლუდხანებში სულ ცოტა სამი გარყვნილი ქალი გამოულეველია. გარდა ამისა ჯიბგირი, მეარღნე, კინტო და უადგილო ბიჭები აქ იბუდებენ და ყოველგვარ სისაძაგლეს სჩადიან. ლანძღვა-გინებას, ჩხუბსა და ცემა-ტყეპას ხომ დასასრული არა აქვს. ამას წინად ერთი პოლიციის მოხელეც კი დასჭრეს ერთს ასეთს ლუდხანაში. 

ერთის სიტყვით, ამ ლუდხანებსა და იმათში დაბუდებული ხალხისაგან არა თუ ავჭალის ქუჩაზედ მცხოვრებლებს, გამვლელ-გამომვლელსაც-კი მოსვენება არა აქვთ. იმათი შიშით გარეთ ვეღარავინ გასულა და ჰაერი ვეღარ ჩაუყლაპია! ამ ცოტა ხნის წინად, მეცხრე ნაწილში ოთხი ლუდხანაში მყოფი ქალი გასინჯეს ექიმებმა და ოთხივე სხვა-და-სხვა გადამდები სენით ავადმყოფი აღმოჩნდა.

ნუ თუ არ შეიძლება, რომ როდესაც ამ ნაირი ქალები ლუდით ვაჭრობის ნებართვის მოწმობებს იღებენ ხაზინაში, მოსთხოვონ ხოლმე ადგილობრივის პოლიციის მოწმობა ყოფა- ქცევის შესახებ. თუ რომელიმე ცუდი ყოფა ქცევისა გამოდგა, აღუკრძალონ ლუდით ვაჭრობა.

სწორედ დროა, ვისიც ჯერ არს, ყურადღება მიაქციოს ამ არა სასიამოვნო გარემოებას და, ასე თუ ისე, მოსპოს იგი. [გაზეთი „ივერია“, 1897 წ. 📗 „1001 ზღაპარი საქართველოზე“, ტომი III [1896-1900 წწ.]


★ „ვერაზედ, ივანე ბებუროვმა რევოლვერით დასჭრა თავისი ცოლი. აი საქმე როგორ ყოფილა. მარიამ ბებუროვისა მეტად ცუდის ყოფაქცევის ქალი ყოფილა და „დიდ მაშო“-ს უწოდებდნენ თურმე. 

ქალის მეტად უზნეო ხასიათის გამო ცოლ-ქმარს ერთმანეთში ხშირად უსიამოვნება ჰქონიათ. 29 იანვარს ცოლს დაუბარებია ი. ბებუროვი რაღაცა საქმის შესახებ მოსალაპარაკებლად; ლაპარაკის დროს მოსვლიათ ჩხუბი და ქმარს რევოლვერით დაუჭრია თავში.

ი. ბებუროვი კვირას, 30 იანვარს, ღამის 1 საათზედ თითონ გამოცხადებულა პოლიციის პირველ ნაწილში, გარდაუცია ბოქაულისთვის რევოლვერი და აუხსნია ცოლის მოკვლის განძრახვის მიზეზი.

მარიამ ბებუროვისა მიხეილის საავადმყოფოში გაჰგზავნეს და ივ. ბებუროვი-კი მეტეხის ციხეშია დაპატიმრებული“, - [გაზეთი „ივერია“, 1900 წ. 📗 „1001 ზღაპარი საქართველოზე“, ტომი III [1896-1900 წწ.]

★ ადამიანებს, ვინც ძველი თბილისის ამბებით ერთხელ მაინც დაინტერესებულან სერიოზულად, წესით, სადმე მაინც შეხვდებოდათ კულა გლდანელის, ლეგენდარული თბილისელი ათლეტის და მოჭიდავის სახელი.

კულას შესახებ ცნობებს ძველი ქართული პრესის კვლევის დროსაც არაერთხელ წააწყდებით, თუმცა, აღსანიშნავია, რომ თუკი გაზეთი „ივერია“ საზოგადოებისთვის უკვე კარგად ცნობილ კულაზე წერს, 1882 წლის გაზეთ „დროებაში“ მოტანილ ცნობებში, კულა ჯერ მხოლოდ „ჩვენი ქალაქის კარგათ მცნობი, სულ 21-22 წლის გლდანელი ბიჭია“, რომელსაც ამ ამბების აღწერიდან სულ რამდენიმე დღეში უძლეველი ქართველ ფალავანს - დათა ხიზამბარელს [1849 - 1874 წწ.] შეადარებენ;

„მე კარგად ვიცი, რომ მეფების დროიდანვე საქართველოში მიღებული იყო ჭიდაობა, ძველს დროში მეფების ჟამათ ყველაზე სახელოვანი მოჭიდავე ყოფილა ხიზანბარელი, ამის გამოთაც ერთი მელექსე გრდანელის შესხმაში ამბობს, ზოგი იტყვის ნაქები ხიზანბარელი იყო, მაგრამ იგი ლოთობდა, კულას ცალი ვერ იყო“, - კარაპეტ გრიგორიანცი, „ძველი თბილისის იშვიათი ამბები“

★ „სამშაბათ საღამოს, ძველ დამოჟნის მახლობლად, ჭიდაობა გაიმართა და ამ ჩვენი ხალხისათვის საყვარელ დროს გატარებას სამი ათასამდინ ხალხი მოაწყდა საყურებლად.

ორი მოჭიდავე გამოვიდნენ მაედანზე: ჩვენი ქალაქის კარგათ მცნობი გლდანელი ბიჭი და ერთიც თიონელი, რომელიც, როგორც ამბობენ, კახეთში, ალავერდობაზე, განთქმულ მოჭიდავედ ივლებაო.

დაჰკრეს მეზურნეებმა ჭიდილის ზურნა და ერთი ერთის მხრით გამოვიდა წრეზედ, მეორე მეორისა. გლდანელის გამოსვლის ნახვა ერთ-რამედ ღირდა: ახალ-გაზდა, ლამაზი, ჩასკვნილ-ჩასხმული ბიჭი მხიარულად, დაიმედებულად, მხნედ გამოვიდა, შეტრიალდა და მივარდა თავის მოწინააღმდეგეს, რომელიც დინჯად, ზლაზნით მოძრაობდა ფართო წრეში.

ორჯერ მივარდა გლდანელი თავის მოპირდაპირეს ხელის წასავლებად და ორივეჯერ თონელმა უკან დაიხია. მესამედ, ერთმანეთის ხელის-ჩავლება და თიონელისაგან სარმის გაკეთება ერთი იყო; გლდანელმა მარჯვედ აიცდინა ფეხი და იმ წამსვე თავის მხრით ერთი-მეორეზედ სარმა უქნა. თიონელმა დაიჩოქა და ცალი მხარი დაჰკრა მიწას. მიცვივდნენ მომხრეები, შეიქნა არეულობა და ბოლოს მოჭიდავენი გააშველეს.

- არ დაუცია, არაო! ჰყვირიან თიანელის მომხრენი.

- დაცემულია! დაცემულია! ამტკიცებენ გლდანელის მომხრენი.

ზოგიერთები თხოულობდნენ, მეორედ დავჭიდოთო, მაგრამ გლდანელის მომხრეები არ დათანხმდნენ.

ჭიდილის სპეციალისტები ამტკიცებდნენ: თიანელი ბიჭი ნამდვილად არ დაცემულაო, არ დამარცხებულაო, მაგრამ გლდანელი კი მაინც გამარჯვებულად უნდა ჩაითვალოსო (?)“


★ „ოთხშაბათს, ხელ-მეორედ გაიმართა დიდუბეში ჭიდაობა თიონელ და გლდანელ ბიჭს შუა. აქაც დიდი ხალხი მოაწყდა. თუ დამოჟნასთან შებმა ამ ორ მოჭიდავისა საეჭვოდ გათავდა, აქ კი ამის თქმა არ შეიძლება: ერთმანეთის დატაკება და თიონელის ბიჭის წაქცევა ერთი იყო.

ჭიდაობის მოყვარეებმა ოცი თუმანი მოაგროვეს აქვე და გამარჯვებულ გლდანელს აჩუქეს.

ამბობენ, ეს გლდანელი, რომელიც ამ ჟამად სულ 21-22 წლის ბიჭია, [საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის ბიოგრაფიული ლექსიკონის მიხედვით, კულა გლდანელი [ოფიციალური სახელი - ივანე ყირიმელაშვილი] 1858 წელს დაიბადა, ე.ი. იმ დროისათვის, როდესაც მის შესახებ ცნობები ქართულ პრესაში გაჩნდა, ანუ 1882 წელს, 21-22 კი არა, 24 წლის უნდა ყოფილიყო.] მეორე ხიზანბარელი შეიქნებაო, ამის მჯობნელი ბიჭი ძნელად თუ გამოვიდეს ახლაო.“


★ „გუშინწინ ქალაქელ მოჭიდავემ - გლდანელმა კიდევ ერთი მოჭიდავე იმსხვერპლა. 

ჭიდაობის მოყვარეთ ჩამოიყვანეს ქართლში განთქმული ფალავანი რენელი და დიდუბეში გამართეს ჭიდაობა. გლდანელმა სულის მობრუნებაც კი არ აცალა თავის მოპირდაპირეს: წრეში გამოსვლა, სარმის გამოკვრა და რენელის დაცემა ერთი იყო.

ამბობენ, დღეს იქვე, დიდუბეში, საღამოს 5 საათზე ამ ჩვენი უძლეველი გლდანელის დასაჭიდებლად ერთი ვიღაც უზარმაზარი თათარი ჩამოუყვანიათო და ერთიც ვლადიკავკასელი სომეხიც აპირებს იმასთან შებმასაო.

როგორც გავიგონეთ, დღევანდელ ჭიდაობაზედ თ. დონდუკოვ-კორსაკოვს გამოუცხადებია დასწრების სურვილი.“


★ „გუშინ, კვირა საღამოს, დიდუბეში დანიშნული იყო ჭიდაობა. ორი მოჭიდავე გამოჩნდა, რომელთაც გლდანელთან შებმის სურვილი განაცხადეს: ერთი ვიღაც ავლაბრელი სომეხი და მეორეც თათარი. მაგრამ იმდენი ხალხი მოაწყდა საჭიდაო ალაგს (ათი ათასზე მეტი იქნებოდა) და ისეთი უწესობა და უთაურობა იყო, რომ წრის გაკეთება ვერ მოხერხდა, ყოველის მხრით აწვებოდნენ, იშლებოდნენ, ასე რომ მოთავენი იძულებულნი იყვნენ თავიანთი ფალავნები წაეყვანათ და ამ ნაირად ჭიდაობა ვერ მოხერხდა“.


★ „თითქმის მთელი ეს უკანასკნელი კვირა ჩვენს ქალაქში ორი კაცის სახელი გაისმის: გლდანელი და ღოღაძე! ღოღაძე და გლდანელი! ამ ორი ფალავნის შეტაკების მოლოდინით აღელვებულმა ხალხმა გუშინ წინ ორშაბათს საღამოს დაიმშვიდა გული: ერთი ამ ორ გმირთაგანი დამარცხდა, მეორეს დარჩა პირველ მოჭიდავის სახელი, მაგრამ თავიდამ დავიწყოთ.

ორი-სამი თვეა, რაც პირველად გაითქვა გლდანელის სახელი. ამ ხნის განმავლობაში, რაც კი ჩვენში საუკეთესო მოჭიდავეები იყო, ყველა დაამარცხა, გალახა. ელიზოვი, თიონელი, კახელი, რენელი, სისაკა ავლაბრელი - ჭიდაობის უსტაბაშები დღეს აღარ იხსენიებიან; ამათ გარდა ათიოდ სხვებიც გალახა სულ ამავე გლდანელმა. 

ამბობდნენ, ამის ტოლი მოჭიდავე საქართველოში ახლა აღარ მოიპოებაო.

ამ დროს საიდგამღაც იყო გაისმა ღოღაძის სახელი; - თუ მოერევა, ის, თორემ სხვა იმედი არ არის, ხაზამბარელობას დაიმკვიდრებსო.

ჩამოიყვანეს ეს ღოღაძეც. პირველი შეტაკება გასულ შაბათს მოხდა დიდუბეში. მაგრამ არც-ერთის მხრით არ დარჩენილა გამარჯვება. მხოლოდ საზოგადო აზრი კი ის იყო, რომ ღოღაძემ თუმცა კი ვერ დასცა, მაგრამ დაძლევით დასძლია გლდანელიო.

რადგან პირველი ჭიდილი არაფრით გათავდა, მეორეჯერ გუშინწინ, ორშაბათს, უნდა შებმულიყვნენ და ვინც დასძლევდა, დაფნის გვირგვინი და პირველობა იმისი იქნებოდა.

საღამოს ხუთი საათიდამ დიდ-უბის მინდორი გაივსო ცხენოსნებით, ფაიტონებით, დროგებით და უანგარიშო ქვევითა ხალხით. პოლიციმეისტერი თავის მოხელეებით ციბრუტივით დატრიალებდნენ, წრეს აკეთებდნენ. შვიდ საათზე ყველაფერი მზათ იყო: მშვენიერ სურათს წარმოადგენდა დიდი, უშველებელი წრე, მწვანე მინდორზე გარშემო მუხლ-მოკეცილი ხალხი, შემდეგ ფეხზე მდგომნი, ამათ უკან ფაეტონებზე და დროგებზე, კიბეებზე მდგომი ხალხი. წრეს შიგნით მხოლოდ წარჩინებული ქართველი თავადიშვილები, რამდენიმე ღენერლები, კნეინები და დიდ-ძალი ყმაწვილ-კაცობა.

დაუკრეს ჭიდილის ზურნა. ხალხში მოძრაობა შეიქნა. ცოტა ხანს, წრეში, ფალავნების მომხრეებს შორის გაცხარებული ბაასი ასტყდა ჩოხების თაობაზედ. ბოლოს მორიგდნენ. ხელახლად დაჰკრა ზურნამ და ხელ-ახლად აღელდა ხალხი.

ერთის მხრიდგამ გამოვიდა ღოღაძე, მეორედგან გლდანელი. სასიამოვნო იყო ამათი დანახვა. ღოღაძე ისეთი ზორბა ვინმეა, ისეთი გულ-მკერდის პატრონი და ისეთის თამამის, გამბედაობის შეხედულობით გამოდის მაედანზე, რომ გგონია შესჭამს თავის მოპირდაპირესო.

გლდანელს თავის ჩვეულებრივი სითამამე და სიხალისე არ ატყვია; არც შეხდა გამოსვლისთანავე, არც შეითამაშა.

ორივე დინჯად უახლოვდება ერთმანეთს. გლდანელს თავი ძირს დაუწევია, ხელები წინ. ღოღაძე პირ-და-პირ, თავ-აღერილი, თამამად მოდის, ეტყობა, თავის-თავის იმედი აქვს.

პირველად ეს მიუახლოვდა და მოინდომა ხელი ჩაევლო გლდანელისათვის ჩოხაში; აიცდინა. მეორედ მოინდომა, კიდევ დაუსხლტა ხელიდამ, მესამედ - იგივე. ეტყობოდა, რომ ამ გარემოებამ ის მოთმინებიდან გამოიყვანა.

ხუთი ათასზე მეტი ხალხი, მხედველობად გადაქცეული, სულ-განაბული შესცქერებია ამ სურათს.

უეცრად, თვალმა ვერც კი მოასწრო ამის შეხედვას, გლდანელმა ორივე ხელი ჩასჭიდა თავის მოწინააღმდეგეს. სანამ ეს მოწინააღმდეგე ხელის წავლებას მოასწრობდა, ჩაუჩოქა, მოიდვა ეს ამოდენა კაცი ზურგზე, კისრით წამოიღო და მთელი ზურგით, პირ-აღმა გაშხლართა მიწაზე...

ყველა ამას სწორედ იმდენი დრო მოუნდა, რამდენიც თვალის დახამხამებას მოუნდება ხოლმე. ასე რომ ბევრმა ვერც კი მოისაზრა - სიზმარში მოეჩვენა ეს უეცარი მოვლენა, თუ ცხადშიო.

იმ წამსვე იგრიალა ხალხმა, მივარდნენ, გააშველეს.

გლდანელს კოცნა, „ბარაქალა, ბიჭო!“ ოც თუმანზე მეტი. შეწუხებულს ღოღაძეს არაფერი; მხოლოდ ხალხში აქა-აქ გაისმოდა:

- აფსუს, რა ბიჭი გააფუჭა ამ მ-მა გლდანელმა! გათავდა, ამის მამრევი დღეს აღარავინ არისო!

ამბობენ ამასაც, რომ ამ დღეს ღოღაძე ძალიან ნასომი იყოვო“.


ასე ეფექტურად და პომპეზურად გამოჩნდა კულა გლდანელი ტფილისის ავანსცენაზე; საქართველოს დაუმარცხებელი ფალავანი, პრაქტიკულად, იმ პერიოდის ურბანულ ლეგენდად იქცა და მუდმივად პრესის ყურადღების ცენტრში იყო, თუმცა...

... გაივლის კიდევ რამდენიმე წელიწადი და იტალიის ბაღში, ნესტორ ესებუასთან ჭიდაობაში დამარცხებული კულა გლდანელი იმ საშინელ ხმას გაიხსენებს, ხალხში რომ გაისმა - „მოკვდა კულა“, „დაიმარხა გლდანელი“-ო.

ჰოდა, ისე მოხდა, რომ ამ ესებუამ:

„გლდანელს ორივე მუხლები მიწას დააკვრევინა, მერმე იმ სიმსხო კაცი (როგორიც გლდანელია) ასწია და დაახეთქა მიწაზედ; დაიყვირეს ზოგიერთებმა: ეგ ჯერი არ არისო; ბოლოს ესებუამ ჩაავლო ხელი გლდანელს, როგორც ქორმა წიწილა ისე აიყვანა, დაახეთქა მიწაზედ პირ-აღმა და დააჯდა ზედ გულზედ“, - გაზეთი „ივერია“, 1886 წ.

ამ დროისთვის კულა გლდანელი 28 წლისა უნდა ყოფილიყო...

★ „ჩვენს ქალაქში დამკვიდრდა მკითხავი მილანა. ამ ცრუ წინასწარმეტყველმა ხალხის გაყვლეფაში გადააჭარბა გათქმული კოდელი ნინოს და სხვა მკითხავებს.

ბევრმა თურმე დიდი და დაბალ კაცის ცოლებმა, ქალებმა, ღენერლებმა, პოლკოვნიკებმა, მაიორებმა, ყრმაწვილ-ქალობამ და კაცობამ თაყვანი სცეს მილანას ცრუ ტაძარს, მოჭედილს შავი მაუდით და ბუზმენტით, სადაც ერთ კუნჭულში სტოლზედ გამოიჭყიტება გამხმარი ადამიანის თავი, - შეიტანეს ამ ტაძარში რამდენიმე მანეთი თავისი მსხვერპლი.

ამ ტაძარში გროვდება უფრო მრავალი მრევლი, ვიდრე ჩვენ ეკკლესიებში სალოცავად! რამდენიმე დიდი-კაცის ქალები ორი დღე ზედაზედ, დილას და საღამოს, დადიოდნენ მილანასთან საკითხავად. ამ ვითარებით მილანას ყუთში გროვდება თურმე დღეში ექვს თუმნამდინ!

აი სადა პრწყინავს განათლების სხივი, აი სადა მტკიცდება ჩვენი საზოგადოების კეთილ-გრძნობა და კაცობრობა! ამისთანა სნეულება ამტკიცებს კაცობრივს სისუსტეს. ყველა ამ გვარი მიმართულება დაბალ ხალხს უფრო შეჰფერის, ვიდრე მცოდნე - განათლებულ პირებს.

ჩვენი მღვდლები არ ცდილობენ ქადაგებით მოსპონ ესრეთი ცრუ-რმუნება.

რამ შეაცდინა ჩვენი დიდ-კაცობის ცოლები და სხვა პირები, კაცს ვერ გაუგია. კაცი რომ შიმშილით იხრჩობოდეს, ეს ხალხი ძლივ გამოიმეტებს მისცეს იმას შემწეობა, ხელი გაუმართოს, მილანას კი გულ-უხვად ფულებს აყრიან. 

ამბობენ, ვითომც მილანა მკითხაობს პოლიციის ნება-დართვით. თუ ეს ანბავი მართალია, მაშინ პოლიციის აზრით ხალხი ისე მოუძლურებულია, რომ იმის სულის საზდოთ დღევანდლამდენ უნდა იყოს ცრუ-რწმუნება, რომლის მოწყვეტა არც იმის ხელშია, არც ჩვენი მღვდლებისა!“

მოსე თოიძე - ყეენობა

★ „ყოველს ერს, რომელიც დიდი ხნიდან გამოსულა ისტორიულს ასპარეზზედ, შეუქმნია თავისებური წეს-წყობილება, ჩვეულება, ხასიათი. ზოგი ამ ჩვეულებათაგანი საზოგადოა და შორეულის ნათესაობის მაჩვენებელი, ზოგი კი სულ განკერძოვებულია, ეკუთვნის მხოლოდ ერთის რომლისამე ერის განკერძოვებულს ისტორიულს და პოლიტიკურს ცხოვრებას, გამოხატავს მხოლოდ იმ ერთად ერთის ერის განსხვავებულს ისტორიულს სახეს. ამისთვის ეს განკერძოვებული ჩვეულება ძალიან ძვირფასია არამც თუ თვით ერისათვის, არამედ ყოველის კაცისათვის, ვინც კი შესდგომია იმ ერის წარსულისა და აწმყოს ყოფა-ცხოვრების გამოკვლევას. ეს განკერძოვებული ჩვეულება სარკესავით წარმოგვიდგენს თვით ერის ვინაობასაც.

საქართველოში ყეენობა სწორედ ასეთს გვარს ჩვეულებას ეკუთვნის. ვერც ერთი მეცნიერი, რომელსაც საქართველოს ისტორიის შესწავლა და გამოკვლევა ჰსურს, გვერდს ვერ აუვლის ასეთს ჩვეულებას.

საკვირველია, რომ არც ერთს ისტორიულს ერში არ არის ყეენობის მზგავსი თამაში, ჩვეულებად გადაქცეული. ეს მხოლოდ საქართველოს ერის წარსულზედ არის აღმოცენილი, მისის წარსულის ჭირისა და ლხინის მომგონებელია, მისის გავლილის ისტორიულის ბრძოლის სურათია. თვით ყეენობაში იხატება, თუ რა გაჭირვება გამოუვლია საქართველოს ერს, ან რა ზნეობრივი თვისებით და ქველ-მოქმედებით დაგვირგვინებულა მისი ისტორიული სვე-ბედი.

ჩვენს ახლანდელს შთამოებას მივიწყებული აქვს ყეენობის თამაშობა და მისი აზრიც. ვინ წარმოიდგენს ახლა, რომ ეს ჩვეულება, რომელსაც ყოველს წელს ადგენდნენ და დიდის ამბით დახვდებოდნენ ხოლმე, ისეთი სკოლა იყო, რომ ერი თავის საუკეთესო დანიშნულებას იგონებდა და იზრდებოდა წარსულის განცხოველებით. ამიტომაც ჩვენ გვინდა ხვალინდელს დღეს, როცა ეს ყეენობა უნდა ასრულდეს, მოვაგონოთ მოწინავე დასს ამ ძველის ჩვეულების სურათი და შევატყობინოთ მისი საიდუმლო აზრი და მნიშვნელობა. ის, რაც ხვალ მოხდება, სრულებით არ ემზგავსება მას, რასაც ძველად წარმოადგენდნენ.

ბებუთაშვილი აგვიწერს ერთს ყეენობას, რომელიც ერმოლოვის დროს მომხდარა.

მაშინ, ის იყო, სოლოლაკის მხარე შენდებოდა. მთავარ-მართებლის გარშემო იბადებოდა ახალი ქალაქის უბანი ევროპულ ხუროთ-მოძღვრების გეგმაზედ. დადგა ყველიერის უკანასკნელი დღეები. მთელი ტფილისის ქალაქი: ავლაბარი, ნარიყალა და ჩუღურეთი ყეენობის სათამაშოდ ემზადებოდა. სეიდაბადის ხელოსნებს, ფეიქრებს, ხუროებს და მჭედლებს ბევრი სამუშაო ჰქონდათ აღებული. ისინი ამზადებდნენ ხის ხმლებს და ხანჯლებს, საცერე რგოლებს და შურდულებს.

მთელი ქალაქი გაყოფილი იყო ორ უბნად: ერთი იყო ისანი და მეორე - ნარიყალი. ნარიყალს ემხრობოდნენ ვერის მხრის მცხოვრებნი. ახალი სოლოლაკის უბანიც ამათკენ იყო. ისნის მხარეს შეადგენდა ავლაბარი, ჩუღურეთი და გარეთუბანი, ანუ კუკიის მხარე.

ნარიყალის მცხოვრებლებისკენ იყვნენ მუხრან-ბატონი, ორბელიანი, ბარათაშვილი და ერისთავი. ისნის მხარეზედ იყვნენ კახეთის მებატონეები: ჭავჭავაძე, ჩოლოყაშვილი, ვახვახიშვილი, ჯანდიერი, ჯორჯაძე და სხვ. ერმოლოვს ნარიყალელების მხარე ეჭირა.

ყეენი უნდა გამოსულიყო ისნელებიდან და შემოსეოდა ქალაქს, დაეპყრა დილით მთელი ქალაქი და გზების ჯვარედინზე ჩაეყენებინა თავის მოხელეები, ჯარის უფროსები, რომ გამვლე-გამომვლელისათვის ხარჯი გამოერთმიათ. 

თვით ყეენი შავად შემურული თავის მეუღლით უნდა წამოსულიყო და დაედგა ტახტი სეიდაბადის მაღლობზე, სადაც დღეს ბოტანიკურს ბაღთან ძველი ციხის ნანგრევია. 

ამ დროს ნარიყალის მოხმრენი საიდუმლოდ ამზადებდნენ თავიანთ ჯარებს, რომელნიც ჩასაფრებულნი უნდა ყოფილიყვნენ სოლოლაკის ხევში.

დადგა დიდი ორშაბათი, პირველი დღე დიდ-მარხვისა. ტფილისის ქალაქის დუქნები დაიკეტა და მცხოვრებნი ნახევარი ყეენისკენ იყვნენ, ნახევარი კი სოლოლაკის ხევში დაიმალა. ყეენმა დაიდგა ტახტი სეიდაბადის მაღლობზედ. მისნი მოხელენი იჭერდნენ გამვლელ-გამომვლელს და მიჰყავდათ ყეენთან თაყვანის საცემლად. ამ სახით განაგრძო ყეენმა თავისი უფლება მთელს ტფილისის ქალაქზე შუადღემდის.

ნაშუადღევს ყეენს მოახსენეს, რომ ქვეყანა აჯანყდაო, ერი განუდგა მას და ქართველების ჯარი სოლოლაკის მაღლობზე გადმოდგაო. მაშინვე ყეენი გაემზადა საომრად. თვითონ იგი და მისი მეუღლე შესხდნენ სახედრებზედ და შეუტიეს განდგომილებს. მოხდა შეტაკება მთაწმიდის სერზე. ისინი შეებრძოლენ ნარიყალს; შეიქნა ჯერ შურდულებით ქვის სროლა, მერე კი ხელ-და-ხელ ჩაერიენ კრივში. ზოგი მუშტით იბრძოდა, ზოგი ხის ხმლებით. ბევრს ცხვირი გაუტყდა, ბევრს თავი, ბოლოს მაინც ნარიყალელებმა დაიფრინეს ყეენის გუნდი, რომელიც აქეთ-იქით გაიფანტა.

თვითონ ყეენი თავის მეუღლით ჩავარდა საქართველოს ჯარის ხელში. ქართველებმა შესვეს ყეენი და მისი მეუღლე პირ-უკუღმა სახედრებზე, ჩაიყვანეს მტკვრის პირად და იქ ორივენი: ყეენი და მისი მეუღლე ჩააგდეს მტკვარში. ასე გათავდა ყეენობა.

იმ დღეს არც პოლიციას, არც მთავრობას არ დაუშლია ხალხისათვის ეს თამაში. მთელი მაღალი წოდება საქართველოსი თვით ერმოლოვის ნება დართვით, ქალაქის ხალხთან ერთად, იბრძოდა ყეენობის თამაშში: წარმოადგინეს მტრისგან ქვეყნის დაპყრობა, მერე ქვეყნის განდგომილება და ბოლოს ყეენის ხელიდან ქვეყნის დახსნა.

ამას შემდეგ მთელი ერი კვირა მხოლოდ იმაზედ იყო ლაპარაკი თავად-აზნაურობაში, ვაჭრობაში და გლეხობაში, თუ ვინ უფრო მარჯვედ კრივობდა, ვინ უფრო ყოჩაღად ესროდა ქვას შურდულითა, ან ვინ უფრო მხნედ ხმარობდა ხის ხმალ-ხანჯალს.

ტფილისის მოხუცებულნი, ქალნი და ყმაწვილნი სახლების ბანიდან უცქეროდენ ამ თამაშს და ამხნევებდნენ ზოგი თვალებით, ზოგი კივილითაც თავიანთ ნათესავებს და მეგობრებს. 

დიდ-ორშაბათობით, როგორც ტფილისის ქალაქში, ისე ყოველ სოფელში და ყოველ დაბაში წარმოადგენდნენ ხოლმე ამ ყეენობის თამაშსა.

1852 წელს მე თვითონ მახსოვს, რომ ქუთაისში მოხდა საგანგებო ყეენობა. მთელი ქალაქი, ორად გაყოფილი, ებრძოდა ერთმანეთს სამი დღე. ბევრი დაშავდა კრივში.

ასეთს დროს გატარებას დიდ-ორშაბათობით ვერავინ ვერ უკრძალავდა ქართველებს. ამ თავის საყვარელი ჩვეულებით ყოველი ქართველი წელიწადში ერთხელ მსახიობობით გამოიხატავდა თვალწინ წარსულს ისტორიულს სურათს. რაში მდგომარეობდა ეს სურათი?.. იმაში, რომ საქართველოს ერი ვერცერთს უცხო სჯულის ხალხს ხანგრძლივად ვერ დაუპყრია. ხშირად შემოსულან ძველ დროში სხვა-და-სხვა ქვეყნის ყეენები, მაგრამ იმათი ბატონობა დღეგრძელი არ ყოფილა. ბოლოს მაინც საქართველოს ერი ამდგარა საბრძოლველად და განთავისუფლებულა მტარვალისაგან. აი, ნამდვილი შინაარსი ყეენობის თამაშობისა.

ამ თამაშობას ჩვენში მთავარ-მართებლის ბარიათინსკის დრომდის თავისუფლად და დაუშლელად ასრულებდნენ. ვერც პოლიცია, ვერც უმაღლესი მთავრობა ვერ აუკრძალავდა ხალხს ამ თამაშის ასრულებას, რადგან პატივი უნდა ეცათ ხალხის საყვარელ ჩვეულებისათვის.

ბევრნი ამტკიცებენ, ვითომც ეს თამაშობა ქართველებს მეჩვიდმეტე საუკუნეში შემოეღოთ, როცა გიორგი სააკაძემ და თეიმურაზ მეფემ გასწყვიტეს სპარსეთის ჯარი და გაანთავისუფლეს თავიანთი ქვეყანა შაჰ-აბაზის მტარვალობისაგან. მაგრამ ეს არავითარი ისტორიული საბუთით არ მტკიცდება. უფრო დასაჯერია, რომ ეს ყეენობა გადაკეთებული იყოს ძველებურის სამხედრო ვარჯიშობის თამაშობიდან პირველ მახმადიანთა მხედართ-მთავრის მურვან-ყრუს შემოსევის დროს, მეშვიდე საუკუნეში, ქრისტეს შემდეგ. 

მართლაც უფრო საგულისხმოა ამისთანა აზრი, რადგან მურვან-ყრუ შემოვარდა საქართველოში ორასი ათასი კაცით, გადავლო ლიხის მთა და ააოხრა არგვეთი.

აქ ერთს აღმართ-დაღმართს კაცხურის ხეობაში დღემდის ჰქვიან ყეენაური. იმას სიგრძე ექნება სამ ვერსტ ნახევარი და იქაურ ხალხში დღემდის ამბად არის დარჩენილი, რომ მურვან-ყრუს ჯარის წინა რაზმი როცა სოფელს ღვითორში გამოჩნდა, უკანა რაზმი კიდევ კაცხის ბეგზე იდგაო. აი, ამის გამო დაერქვაო იმ კაცხურის ხეობას ყეენაური.

ისტორიით ვიცით, რომ მურვან-ყრუს გამოუდგა უკან საქართველოს მეფეთა: მირსა და არჩილს და გადავლო ჯარით ლიხის მთა. არგვეთის გმირებმა: დავითმა და კონსტანტინემ ვერ შეაჩერეს ქრისტიანობის მტერი. ბოლოს მურვან-ყრუმ დასცა ბანაკი ბანძის ველზე მდინარეთა შორის ცხენის-წყლისა და აბაშისა. იმ ღამეს მოვიდა თურმე მთებში საშინელი წვიმა, აბაშა და ცხენის წყალი გადიდდენ, გადმოვარდნენ ბანძის ველზე, წალექეს მურვან-ყრუს ბანაკი და მთელი მისი ცხენოსანი ჯარი დაარჩვეს. მას აქეთ დაერქვაო იმ მდინარეს ცხენის წყალი ამბობს ზეპირ გადმოცემა. [თუმცა ეს ზეპირ-გადმოცემა მეცნიერებს ეჭვ ქვეშ აქვთ, რადგან, იმათი აზრით, მურვან-ყრუს შემოსევამდე, შვიდასის წლის წინად, სტრაბონს ნახმარი აქვს ეს სიტყვა ელლინურად „ჰიპპუს“, რომელიც ქართულად „ცხენის წყლად“ ითარგმნება. ჩემის აზრით, „ჰიპპუს“ გადაკეთებულია სიტყვისაგან „გუბის“, ესე იგი „გუბის წყალი“. ელლინებს ყოველ უცხო ენის დასაბამათ მიაჩნდათ თავისი ენა და უცხო მიმგზავსებულ ენის სიტყვებს ელლინურის ენის მნიშვნელობით თარგმნიდნენ და სწერდნენ კიდეც. გ.წ.]

თვით ყეენისა და მისი მეუღლის მტკვარში ჩაგდება, ჩემის აზრით, ამ შემთხვევას უნდა გავგონებდეს და გვიხატავდეს.

აქედან მკითხველი ადვილად მიხვდება, რომ ყეენობის თამაში ნამდვილი ქარტული წარმოდგენაა ერისაგან შეთხზული და ეროვნულს გრძნობაზედ და გამოხატულებაზედ არის დამყარებული. მისი შინაარსი მთელს საქართველოს ისტორიას შეიცავს, ესე იგი გაუწყვეტელს ბრძოლას გარეშე მტერთან და ქვეყნის მტარვალებთან, რომელთაც ნიადაგ სდომებიათ ამ ქვეყნის დაპყრობა, მაგრამ ხანგრძლივად ვერავის ვერ შესძლებია საქართველოს ხელში ჩაგდება. ადრე თუ გვიან მოსულა დრო და ერს „განუხეთქია აპეურნი მათნი და განუგდია უღელი მათი“.

ვანო ხოჯაბეგოვი - შაჰსეი-ვაჰსეი

ქალები ქუჩაში დადიოდნენ თმაგაწეწილნი, დაგლეჯილი ტანსაცმლით, გლოვის ნიშნად სახეზე ესვათ მური, სახეს იხოკავდნენ და იკაწრავდნენ.

სამგლოვიარო პროცესიაში მონაწილენი, თვითგვემის ნიშნად, ტანზე იცემდნენ ხმლებსა და ჯაჭვებს, თვითგვემას ერთვოდა შემზარავი შეძახილები „შაჰსეი - ვაჰსეი“, (შაჰ ჰუსეინ, ვაჰ ჰუსეინ). ვინც აშურას დროს სასიკვდილოდ დაშავდებოდა, წმიდანად ითვლებოდა“, - ვახტანგ ბერიძე - „მხატვარი ვანო ხოჯაბეგოვი“



★ „გავლილ კვირის პარასკევს, 20 ამ თვეს [ნოემბერი], შეითან ბაზარს იქით, საცა ვარანცოვის ქუჩა იწყება, ხალათოვის ქარვასლის წინ, ძალიან სანახავი იყო. 

ქუჩაში დიდ ძალი თათარი ხალხი იდგა და ბალკონები და ბანები სავსე იყო. ხალათოვის ქარვასლის ეზოში ყიზილბაშის თათრები ხდილობდნენ შაჰსეი-ვაჰსეის დღესასწაულსა.

გაშიშვლებულებს წელამდე ეჭირათ ხმალ-ხანჯალი და იცემდნენ თავ-პირში და გულზე, ჩამოსდიოდათ წურწურით სისხლი და თან გაფითრებით იძახდნენ „შაჰ-სეი! ვაჰ-სეი“.

ეს სიტყვები ალიის მაჰმადიანების წმინდანების სახელებია, რომელაც წამება მიიღეს.

ყიზილბაშებში ძალიან იციან ამ ცერემონიის გადახდა, თვით ბაქოშიაც ქუჩაში დადის და ამისი პროცესია.

აქ, ქალაქში სიარული აკრძალული აქვთ. ამიტომ ქარვასლიდამ დასისხლიანებულები ღონე მიხდილები იქვე პირდაპირ წოვიანობის აბანოში შედიოდნენ.“

★ „25 სექტემბრიდამ მოსლემინობის დღესასწაული დაიწყო. ეს დღესასწაული იმართება მაჰმადის შთამომავალ იმამების ჰასანისა და ჰუსეინის პატივის საცემლად და ჰქვიან სახელად „შაჰსეი-ვაჰსეი“. 

სპარსეთში ამ დღესასწაულის დროს დიდი ამბავია ხოლმე. აქაური სპარსელებიც არ ჩამორჩებიან ხოლმე უკან თავიანთ თანამოძმეთ და გულ-მოდგინედ იხანჯლავენ თავსა და პირს.

27 სექტემბერს სპარსელნი შიიტები შეკრებილიყვნენ ყარფუხის ერთ-ერთს ბაღში და იქ დიდის ამბით ედღესასწაულნათ - „შაჰსეი-ვაჰსეიობა“.

გაზ. „კავკაზის“ რეპორტიორი ამბობს, რომ ჩვენ ვნახეთ, ამ ბაღიდამ გამოსულნი სპარსელნიო, რომელთაც შავი ახალუხები ეცვათ და გასისხლიანებული თეთრი ფეშტამალები ჰქონდათ შემოკრულიო. ამ სპარსელთ თავ-პირი სულ დასისხლიანებული ჰქონდათ ხანჯლებითაო.

სპარსელნი მიდიოდნენ სიჩქარით წყლისკენ და იქ იბანდნენ გასისხლიანებულს თავ-პირსაო.

ამ ფანატიკოსთა შორის ერთი ყმაწვილიც იყო, ასე 10-12 წლისაო. ამ ყმაწვილს სახე სულ სისხლიანი ჰქონდა, მაგრამ სრულიად არ ეტყობოდა, რომ ტკივილს რასმე ჰგრძნობსო.“

★ „დღეს მესამე დღეა, რაც თფილისელები აღტაცებითა და განკვირვებით შევსცქერით ერთ დიდ კუდიან ვარსკვლავს, რომელიც დაღამებისთანავე აღმოჩნდება ხოლმე ჩრდილოეთ-დასავლეთისაკენ, ვერისაკენ და გათენებამდინ მოკიანთობს. უბრალოს თვალით ამ კუდიანს თვარეს შემდეგი შეხედულობა აქვს:

თვითონ ვარსკვლავი ისეთივეა, როგორც სხვა ვარსკვლავები, მხოლოთ ცოტათი უფრო დიდად მოჩანს. ამ ვარსკვლავიდამ გამოდის ნათელი სხივები, ჯერ ვიწროთ და უფრო მანათობელად და მერე ფართოვდება და თან-და-თან აკლდება სინათლე. ეს სხივები (კუდი) ზევით არის ამართული. უბრალოს თვალით კუდი ხუთი-ექვსი საჟენი სიგრძე ეჩვენება კაცს.

კალენდარში ამ კუდიან-ვარსკვლავზე ვერავითარი ცნობა ვერ ვნახეთ; მხოლოთ ერთს ფინლანდიის გაზეთში დაბეჭდილია არგენტინის ობსერვატორიის ვარსკვლავთ-მრიცხველის წერილი, რომლიდამაც ვტყობულობთ, რომ ეს კუდიანი ვარსკვლავი მაისში გამოჩენილა იქ და ევროპაში ივნისის თვეში გამოჩნდებაო. ეს იგივე კუდიანი ვარსკვლავი უნად იყოსო, რომელიც 1807 წელს იყოვო, ან იმ ვარსკვლავისაგან მოცილებული ნახევარი ნაწილიო“.

★ „კუდიანი-ვარსკვლავი ჯერ კიდევ მოჩანს, მაგრამ კუდი თან-და-თან უპატარავდება და სიბრწყინვალეც აკლდება იმას. 

ხალხში, ჩვეულებრივად, ათას გვარი ხმებია გავრცელებული ამ კუდიან-ვარსკვლავის მოვლინების შესახებ. ზოგი ამბობს, დიდი ომის ნიშანიაო, ზოგი ერთი დიდი ხელმწიფის მიცვალებას მოელის, ზოგი-კი მეორედ მოსვლას. 

შემახიიდამ იწერებიან გაზ. „კავკაზში“, რომ მთლი აქაური ხალხი დარწმუნებულიაო, რომ ამ წლის 12 ნოემბერს მეორედ-მოსვლა იქნებაო, და ამის გამო ყველა ამ დღეს შიშითა და კრძალვით მოელიანო, სულის საქმეს შეუდგნენო.

მაგრამ არა თუ ჩვენში, თვით ევროპის ხალხიც შეუშინებია ერთს ამერიკელ ვარსკვლავთ-მრიცხველს, რომელიც აცხადებს, რომ ამ წლის 12 ქრისტეშობისთვეს, კუდიანი-ვარსკვლავი დაეტაკება დედა-მიწას და მტვრად აქცევს, სრულებით გააქარწყლებსო!

ამ გვარ რამეებს, რასაკვირველია, მარტო ცრუ-მორწმუნე და უმეცარი ხალხი დაიჯერებს...“


★ „კუდიანი ვარსკვლავი ჯერ კიდევ არ მოშორებია ჩვენს ცას. მაგრამ იმის კუდს ადრინდელი სიბრწყინვალე და ძალა თან-და-თან აკლდება. თვითონ ვარსკვლავიც ჩრდილოეთ-დასავლეთიდამ აღმოსავლეთ-სამხრეთისკენ მირბის“.


★ „კუდიანი ვარსკვლავი, კამეტა. ჩვენი მეისტორიებიც იხსენებენ კუდიან ვარსკვლავს. როგორცა სჩანს ჩვენი ხალხის წარსული ცხოვრების აწერიდამ. კუდიანი ვარსკვლავი გამოჩენილა საქართველოში მეთერთმეტე საუკუნეში, ბაგრატ მეოთხის დიდ-მარხვის უკანასკნელ შვიდეულს, დღესა შაბათს, 1066 წ. ეს კამეტა ევროპაშიაც სჩანდა და აწერილი აქვს პროფესორს სავიჩს. ამაზედვე აქვს ხსნება ბატ. დ. ბაქრაძეს 1860 წლის „კავკასიის კალენდარში“.


★ „თბილისის დაბალი ხალხი ძალიან შეშინებულა კუდიანი ვარსკვლავისაგან; მრავალს ადგილებზე, ამბობენ, შენობებიც გაუჩერებიათ, ხომ მაინც უნდა დავიღუპოთო. დედაკაცები ტირიან და იძახიან, რომ ის კუდიანი ვარსკვლავი კი არ არის, ღვთის მშობელია თმა გაშლილიო, რომელიც ეხვეწება ღმერთს, რომ ნუ მოახდენ წარღვნასა და ნუ დაღუპამ ხალხსაო. ბევრს ალაგს, ბევრს ახალგაზდა კაცებს დაუწყვიათ ცხოვრების განადგურება და თ. ალ. ჭავჭავაძის ლექსი „ლოთებო“ მოუგონიათ და იმაში გამოხატული სიტყვა წარღვნაზე“.


★ „კამეტა, რომელმაც ბევრი ცუდი რწმუნება აღძრა ჩვენს ხალხში და რომელმაც მეტადრე დაბალი ხალხი მიიყვანა სასოწარკვეთილების სამზღვრამდის, ეხლა სრულიად აღარა სჩანს ჩვენს მხარეზედ. თავისი მკრთალი სხივით, რომელსაც ვხედვიდით ჩვენ, მიგვეფარა განუზომელს ციურს სივრცეში, გამოგვემშვიდობა რამდენიმე წლით.

ეს ვარსკვლავი, როგორც თვით მკითხველებსაც მოეხსენებათ, პირველად გამოჩნდა ჩრდილოეთ-დასავლეთის მხარეზედ და რამდენი ხანიც გადიოდა, იწევდა სამხრეთ-აღმოსავლეთისაკენ; კუდი, რამდენიც უბრალო შეუიარაღებელი თვალით შეიძლება შენიშვნა, დიდი არ ჰქონდა და სხივიც ნაკლები ჰქონდა იმას.

საზოგადოთ, როდესაც კი ამ გვარი ვარსკვლავი გამოჩენილა ცაზედ, იმავე შემთხვევაში დედამიწის მცხოვრებთ, რასაკვირველია, უფრო მეცნიერებით დაბლა მდგარ ხალხში აღძრულა ათას-ნაირი ცრუ-მორწმუნეობითი ეჭვები და ეხლაც ჩვენი თანამედროვე ხალხიც არ ჩამორჩა უკან ამ შემთხვევაში თავიანთ წინაპართ.

ამათ ნაირ-ნარი მოსაზრებასა და რწმენას სამზღვარი აღარა აქვს. გამოჩნდა თუ არა ეს ვარსკვლავი, იმავე შემთხვევაში გაისკვნა საფუძველი ჩვენს ხალხში ფანატიკობამ: ზოგი საშინელ ომებს მოელის, ზოგი წარღვნას, ზოგი ეხლანდელ წესთა დაწყობილებათა შეცვლას და სხვ. და სხვ.

რაწამს დაღამდებოდა და მოახწევდა ვარსკვლავის გამოჩენის დრო, მთელი ხალხი მიაჩერდებოდა იმ მხარეს, საითაც უნდა გამოჩენილიყო კამეტა და დიდის პირჯვრის წერით და მოწიწებით შეჰყურებდენ მას. ყველა ძალიან შეშინებული იყო, ყველა საშინელ შემთხვევას მოელოდა, მათს დრტვინვას და შიშს სამზღვარი აღარ ჰქონდა და არც აქვს.

კუდიანი ვარსკვლავი აღარა სჩანს ეხლა, მაგრამ ისგან აღძრული ფანატიკობა და მძიმე შიში კი თან-და-თან ძლიერდება ჩვენს ხალხში. არც ერთს დროს, როდესაც ამ გვარი ვარსკვლავი გამოჩენილა არ ყოფილა ხალხი ისე დაფრთხობილი და შეშინებული, როგორც ახლაა; ესენი, თითქო უეჭველი საბუთი ეკავოთ ხელში, მტკიცეთ დარწმუნებული არიან, რომ ქვეყნის დასასრულმა მოახწია, მეორეთ მოსვლა უნდა მოვიდეს ამ მოკლეს დროში, ხალხი უნდა მოისპოს, დედა-მიწაზედ წყალმა უნდა დაფაროს ქვეყანა, ეს ვარსკვლავი მისი წინამორბედი არისო და სხვ.

გონება გაუხსნელ ხალხს რაღა უდა უზრახოთ მაშინ, როდესაც ბევრ ისეთ პირებს, რომლებიც თავის-თავს გონება გახსნილს უწოდებენ, დაუფრთხო ძილი და ამ ვარსკვლავმა და დასცურვენ შიშის მორევში. ხალხის თვით მოსაზრებულს კუდიანი ვარსკვლავის შემდეგ მოვლინებაებს და მათ ფანტაზიურ მოლოდინს, ხალხის ტვინში, შერყეული სიმართლის ბეჭედი დაასვა ამერიკელი ვარსკვლავთ-მრიცხველის გამოცხადების გაგონება, რომელიც, როგორც მოგეხსენებათ, საყოველთაოდ აცხადებს, რომ 12 ნოემბერს ის კუდიანი ვარსკვლავი, რომელიც ჩვენს მხარეზედ გამოჩნდა, ჩამოვარდება, დაეტაკება ჩვენს დედა-მიწას და მტვრად აქცევს, სრულიად ქვეყნიერებასაო.

ეს ხმა მოგეხსენებათ ელვასავით მოეფინა ჩვენს მხარეს ერთსა და იმავე დროს, როდესაც ხალხი უამისოთაც სასო-წარკვეთილი ძრწოლით შეჰყურებდა ამ ვარსკვლავის შედეგს. მართალი უნდა გითხრათ, ამ კომეტის გამო ჩვენამ და მის გამო დაყრილმა ხმებმა ძალიან ცუდი გავლენა იქონია ჩვენს ხალხზედ, მათ ზნეობით და მატერიალურს მხარეებზედ.

მუშაობაზედ გული აუცრუვდა ხალხს. ჩვეულებრივად მხიარულად და გულს მოდგინეთ აღარ გამოდის ჩვენი მუშა ხალხი თავის სახლიდამ სამუშაოდ. ყველასაგან ერთსა და იმავე სიტყვებს გაიგონებთ: რაღა საჭიროა ვიმუშაოთ, ვიმეცადინოთ, შევკრიბოთ რაიმე მაშინ, როდესაც ქვეყნის დასასრულმა მოახწიაო, დღეს თუ არა ხვალ მაინც ქვეყანა უნდა დაიქცესო, რაღათ გვინდა რამეო და სხვა.

დედა-კაცები და ბავშვები ხომ სულ შესაბრალის სურათს წარმოგვიდგენენ, ამათ ილაჯი გაწყვეტილი აქვთ შიშისაგან. კარგა ხანია, რაც ამ გვარ მოუსვენარ მდგომარეობაში არიან ჩვენი დაბალი ხალხი, მაგრამ ჯერ კიდევ არ გაუჩნდა კაცი ამ საცოდავ ხალხს, რომ ეს უსაფუძვლო შიში გაუქროს, ეს ძლიერი სულის შეშფოთება დაუმშვიდოს, დაარწმუნოს როგორმე, რომ არც ერთი იმათგანი, რომლებთაც ხსენებული ხალხი მოელის, არ მოხდება.

რომ ამისთანა ვარსკვლავები ქვეყნის დაარსებიდამ დღემდის მრავალჯერ გამოჩენილან სხვა-და-სხვა მხარეებზედ, და ბევრჯელაც გამოჩნდებიან კიდევ, მაგრამ არც ქვეყანა დაქცეულა და არც სხვა რაიმე შესანიშნავი უბედურება მომხდარა დედა-მიწის ზურგზედ.

ჩვენის აზრით, როდესაც, რომელიმე შემთხვევისა გამო ხალხში ამ გვარი ცრუ და მავნებელი ხმები გავრცელდება და, როდესაც ხალხის უმრავლესობა მიიღებს დარწმუნებას ამ გვარი ხმების სინამდვილისას, მაშინ პირ-და-პირი მოვალენი არიან მაზრის უფროსები, და ადგილობრივი მღვდლები, რათა მიიღონ საჭირო ზომები და მეცადინეობანი ხალხში ამ გვარი ცრუ მორწმუნეობის მოსასპობელად, უნდა ექადაგონ ხალხს, რომ ყველა ის დარწმუნებანი, რომელიც მათ ამ საგნის შესახებ მიუღიათ - არის უსაფუძვლო, რომ არც ერთი მათი ფანატიკური მოსაზრებანი არ აღსრულდებიან, რომ არავითარი საიჭვო და საშიშო აქ არა არის-რა და სხვ.

და ამ ნაირის საშუალებით გამოიყვანონ ხალხი იმ შეძრწუნებულ მდგომარეობიდამ, რომელშიაც ისინი არიან ჩაცვენილი. განსაკუთრებით მღვდლებს შეუძლიან დიდი შემწეობა მისცენ ხალხს, თუ კი მოინდომებენ ადვილად გაუქრობენ ამ ეჭვებს თავთავიანთ სამწყსოს, თორემ თუ ეხლავ არ ვეცადეთ ხალხის დამშვიდებას, იმ შემთხვევაში ჩვენი მუშა ხალხი ისეთს მდგომარეობაში არის ეხლა რომ საკმაო ზარალს უნდა მოველოდეთ...

მოგეხსენებათ ეხლა ისეთი დროა, როდესაც მთელი წლიური ნაშრომი უნდა შეიკრიბოს და თუ ამისთანა დროს ხალხს სიცოცხლის იმედი დაეკარგა და ენერგია მიუსუსტდა, ცხადია, რომ კარგს არას უნდა მოველოდეთ. ამისათვის მიგვიქცევია მაზრის უფროსების და ჩვენი სულიერი მამების ყურადღება ამ საგანზედ. ხუმრობა საქმე როდია ამ გვარ დროს ხალხის ხელის მოშვება, წელს ღვთის მადლით ვენახი და ყანები კარგა ბლომად დასაჩუქრებას გვიქადიან და რა ხუმრობაა ამ გვარმა ცრუმორწმუნეობამ მოუვლელობის გამო დაგვიკარგოს ეს ამოდენა მოსავალი.



★ „როგორც ეტყობა, მიწის ძვრას ჩვენი ქვეყნის ზოგიერთ კუთხეებში ძალიან შეუშინებია უბრალო ხალხი. 

„კუდიან ვარსკვლავს ეს მიწის-ძვრაც დაემატაო“, - ასე ამბობენ თურმე ცრუ-მორწმუნე გლეხები, როგორც ქართლიდამ და იმერეთიდამ გვწერენ.

და არავინ არ ჩნდება ჩვენს სოფელში, არც სოფლის მასწავლებელი, ან მღვდელი, რომ აუხსნას ხალხს და დაარწმუნოს, რომ მიწის-ძვრაცა და კუდიანი ვარსკვლავიც სრულებით ჩვეულებრივი მოვლენაა, რომ ეს მოვლენა არც მეორედ-მოსვლას, არც დედა-მიწის დამხობასა და კაცობრიობის მოსპობას არ მოასწავებს“.

★ „ტფილისი სწორედ მკითხავების ბუნაგია. ეხლაც ერთი თათარი-მკითხავი გამოგვჩენია საიდანღაც. აი თურმე რა საოცრად მკითხაობს და გულთ-მისნობს. გამოიყვანს ერთს უცხო ცხრა-ათის წლის ყმაწვილს, ფრჩხილებზე რაღაცა წამალს წაუსვამს და ამ ყმაწვილის პირით გიამბობს თურმე შენს ბედს-და-უბედობას. 

მე ვიყავი მასთან და ყმაწვილიც მევე წავიყვანეო, გვიამბობს ერთი პირი, მიველი სტოლთან და დავიწყე წერა და მას მივანდე გამოეცნო, რასაცა ვწერდიო. მკითხავმა ყმაწვილს ფრჩხილებზე წამალი წაუსვა და ჰკითხა: რასა სწერსო?

ყმაწვილმა უპასუხა: „აბა გაიგოს, რასაცა ვწერო“.

პირღია დავრჩიო, გვაუწყა მთხრობელმა: რადგანაც სწორედ იმ სიტყვებსა ვწერდი, რაც ყმაწვილმა სთქვაო.

არ არის დასაჯერებელი ეს ამბავი, მაგრამ მოამბე კი გვარწმუნებდა.“



★ „თფ. მოამბე“ გაცნობებს, რომ ამ თვის 11, [1879 წ.] ავლაბარში მოუკლავთ გამოჩენილი მკითხავი კოდელი ნინო. 

მკვლელი დამალულა და ჯერაც ვერ მოუნახავთ. რამდენიმე დაჭრილობა აქვს თურმე ზოგი სახეზე, ზოგი მუცელზე და თავში. მოკლულის გვამი კლინიკაში წაიღეს, ექიმებმა უნდა შეამოწმონ.

კოდელი ნინო თითქმის მთელ საქართველოში განთქმული იყო მკითხაობით და მაჭანკლობით. ზოგიერთი გასათხოვარი ქალები და სასიძო ვაჟები, უეჭველია, ძალიან ინანებენ ამ საბრალო ქალის მოკვლას...“

[...]

★ „ჩვენს გაზეთში იყო ამას წინათ გამოცხადებული თფილისის გამოჩენილი მკითხავის კოდელი ნინოს მოკვლა. 

ახლა გვაცნობებენ, რომ ეს ამბავი ტყუილი ყოფილა: კოდელი ნინო არც მოუკლავთ, არც დაუჭრიათ, იმას ბრჩხილიც არ ასტკივნიაო, შვიდობით არის და ძველებურად, ხელოვნურად ასრულებს თავის წარჩინებულ ხელობას - მკითხაობასაო“.



★ „მოსკოვის ბალკაში“ კიდევ ერთი მკითხავი გამოჩენილა (ავლაბარში, როგორც ყველას მოეხსენება, რამდენიმეა), რომელიც ჩეჩქვითა ხვეტავს უზალთუნს, აბაზს და მეტსაც და მომავალს ბედს უკითხავს და უმხილებსო. 

ეს მკითხავი არამც თუ მარტო ფულს იღებს, არამედ ჯერ თავზე აფურთხებს, ვისაც უკითხავს, მერე დანაფურთხალ ალაგს მიღებულს ფულს დაადებს, დაიწყებს რაღაცაების ბუდღუნსაო და მოუყვება წარსულის, აწმყოის და მომავლის მბობას.

ამ კაცს დილიდამ შუადღემდის გარს ახვევია მთელი ჯგუფა ქალებისა და კაცებისაო. როდესაც რომ გულს მოიჯერებს ყველას შედუჟებითაო, მაშინ შეიკეტება და აღარავის აღარა ნახულობს ხოლმეო.“


★ „გვეგონა, რომ გამოჩენილს ნინო კოდელს მემკვიდრე არ ეყოლებოდა, მაგრამ დახე ცხოვრებას! 

ერთი ვიღაც ავლაბარში მცხოვრები ნახარაზალი, რომელიც უწინ პატიოსანის შრომით გამოდიოდა, დღეს თურმე მკითხაობას დასდგომია. ისეთი მჭრელი სიტყვა აქვს თუმე, რომ სახელ-უთქმელი და ხელ-დაუდებელი არაფერი გადურჩება. ამიტომ ბევრჯელ ციხეშიაც მჯდარა, მაგრამ მკითხაობას მაინც არ იშლის.

დგას თვითონ სარდაფში, ტახტზე ფეხ-მოკეცილი ზის, წინ სიპი ქვა და პურის ყუა უძევს და ხელთ ანთებული წმინდა სანთელი უჭირავს. ჯერ პირჯვარს დაიწერს და პურს დახედავს, სიპ ქვას დააცქერდება. ამ ნაირად შეუდგება ხოლმე თავისს წინასწარმეტყველობას.

აუარებელი მუშტარი გარს ახვევია. ხანდახან ხალხსაც დაითხოვს ხოლმე, შეკრული ვარო, და ხშირის ზმორებითა და მანჭვა-გრეხით თვითონაც შესწუხდება. ამით ზეგარდმო შთაგონების ჟამი მოუვლის ხოლმე.

ამას კიდევ უნდა დავუმატოთ ერთი ახალთ-ახალი ამბავი მკითხაობაზე.

გმირად ერთი ახალგაზდა ქალი გამოსულა, სომხის ოჯახის ასული. სურფ-სარქისი თურმე სიზმარში გამოსცხადებია და მკითხაობა შთაუგონებია. ახალგაზდა ქალი უარზე დამდგარა, მაგრამ ავად გამხდარა. გაუცხელებია, ბოდვა დაუწყია, დედამიწაზე დახეთქებულა, თავი გაუტეხნია.

მერე წაუყვანიათ სურფ-სარქისის ეკკლესიაში, მოულოცვებიათ და ღამე უთევინებიათ. შეთქმისამებრ ქალი კარგად გამხდარა და მკითხაობაც დაუწყია.

იმ ნახარაზალისა არ იყოს, ამასაც დიდი სახელი გაუთქვამს, მაგრამ მუშტრები ჯერ-ჯერობით ერიდებიან, რადგანაც ახალი ნინო კოდელი ავად არის თურმე.“


★ „ჩვენს განათლების კუნჭულში - თფილისში მოხდა ეს ამბავი: ერთს ვისმე რამდენიმე ვერცხლის ნივთი დაეკარგა. მივიდა მკითხავთან, აუხსნა თავის უბედურება და სახსარი სთხოვა. 

მკითხავმა, ბევრის რჩევის და ბრძნულის „კითხვის“ შემდეგ, ლობიოს საშუალებით მონახა, რომ ქურდი ამა-და-ამ მეზობლის ბიჭი უნდა იყოსო; მაგრამ რო უკეთ დაერწმუნებინა ეს კაცი, უთხრა მკითხავმა, რომ სადილი გამართე, რამდენიმე კაცი დაჰპატიჟე, ლავაში-პური მოატანინე და ვისაც ჭამის დროს ლავაში ყელზე დაადგეს, ნამდვილი ქურდიც ის იქნებაო.

გაუგონა და ყველაფერში ისე მოიქცა, როგორც მკითხავი ურჩევდა. მაგრამ დახე განგებას - ლავაში თვითონ მკითხავს დაადგა თურმე ყელზე და ისეც, რომ კინაღამ დაიღრჩვა. სტაცა ხელი ნივთების დამკარგავმა:

- მოიტა ჩემი ვერცხლის კოვზები, ჩემი ბეჭდებიო! თორემ ახლავ პოლიციაში წაგათრევო!

ჩემი ენა ჩემი მტერიაო, რუსები რომ იტყვიან, აი ეს არის.“



★ „ავლაბარში და აქეთ გამოღმა აბანოების მხარეს ამ უკანასკნელს ჟამს ჯადობაზი თათრები და შემლოცველები ერთობ გამრავლდნენ...“



★ „სურფ-გეურქის უბანში ამას წინად ცოფიან ძაღლს ერთი პატარა ბიჭი დაუკბენია. მშობლებს ვიღაც მკითხავისთვის მიუმართავსთ, ამას წამალი დაულევინებია და უთქვამს, ორმოცი დღე რომ შეუსრულდეს დაკბენილს, ორის დღის განმავლობაში ნუ დააძინებთო. 

მართლაც არ დაუძინებიათ, მაგრამ სწორეთ ორმოცზე ყმაწვილი გაცოფიანებულა; მშობლებს ლოგინზედ დაუკრავთ ის, მაგრამ აუხსნია თოკი და თავის პატარა დისათვის მხარზე უკბენია; მეორე თუ მესამე დღეს ეს ყმაწვილი მომკვდარა.

იმისგან დაკბენილს პატარა ქალს არ წამლობენ თურმე, დაკბენილი არ არისო“.

★ I. (თამამშოვის ქარვასლასთან შეშათ დადებული ურმები სდგას გასასყიდათ; პატრონებიც გვერდით უდგანან).

ვაჭარი (ერთს სოფლის კაცს). ბიჭო, მაგ შეშას ჰყიდი?

გლეხი. მა რა...

ვაჭარი. მერე, როგორ აძლევ?

გლეხი (ამაყათ). თვრამეტ მანათად.

ვაჭარი. ერთს ურემს გევაჭრები, სამს ხომ არა...

გლეხი. მეც ერთის ფასს მოგახსენებ.

ვაჭარი (გაოცებით). ვა! გძინავს?!. გაიღვიძე, და!..

გლეხი (ჩაიცინებს და ხმას არ იღებს). 

ვაჭარი. შენვე რო გეცინება, ალბათ ყალბათ ლაპარაკობ.

გლეხი. რა ვქნათ, შენი ჭირიმე, მაზანდა ასეა, გადის და ვყიდით... ბეზირგანი [ოჯახის ბურჯი, მხოლოდ არა გამრჯელი, - მბრძანებელი, ზედამხედველი.] კაცი ბრძანდებით, თქვენც უბოძეთ...

ვაჭარი (წყენით). შენც ნაკლებ მიე და ნაკლებ გავა...

გლეხი. ნეტავი დედის ჩემის ყოშებსა!.. თუ გნებავს ეს არის, თუ არა და შენთვის მიბძანდი.

ვაჭარი (გლეხს). გიჟე?!. თითო ღერი მანეთათა?..

გლეხი. მე რა ვიცი მანათათ მოვა, თუ აბაზათ...

ვაჭარი. ტუტუცო, დათვალე და შაიტყობ...

გლეხი. დათვლილიცა მაქვს, შვილოსა, გაზომილიცა და აწონილიცა...

ვაჭარი. ჰო...ო...ო, ვაცხონე მამაშენი!.. მაშ წავიდეთ ყანთარზედ [ყაითარი (ყანთარი) - რკალი, რომელზედაც ორი სათლია (ვედრო) გადაკიდებული წყლის მოსატანად. ოწინარი], ფუთში აბაზი მოგცე.

გლეხი. ფუთობით შეშა ვის გაუგონია? - ლებუა ხო არ არის? თუ გინდა ეს არის, - ნაკლებ არ იქნება...

ვაჭარი (გულ მოსული). ტო, ახმახ! თვრამეტი მანათის დარიჩინი რომ ვიყიდო, ერთი ურემი გამოვა!.. გირვანქა ორ აბაზათ არი.

გლეხი (ვაჭარს). ვერა ჰხედავ, აღავ, რომ სულ თეთრი რცხილა არის?.. მერე როგორი დადებულია!..

ვაჭარი. თეთრია, თუ შავია, ხომ შეშაა?.. ზაფრანა ხომ არ არის?

გლეხი (ჩაფიქრდება; მერე ვაჭარს). თუ გინდა, აღავ, რა გაეწყობა, თექვსმეტ მანეთად მიირთვი.

ვაჭარი (გულ მოსული). ყურუმსაღო, ერთი მაღლაც აიხედე, და!.. ღმერთი აღარ არის?..

გლეხი (გაჯავრებით). ყურუმსაღიცა ხარ და არამზადაც!.. იქით გაიარე, თორემ, ასეთ სახრეებს გითავაზებ, რომ შენცა თქვა, რა დამემართაო!..

ვაჭარი (გაფიცხებული, მაღლა ლაპარაკით). ვა!.. ვერა ხედავთ, რა ბრიაბრუთა მხდის?! (გლეხს) მითავაზებ, განა ალა-ალა არის?.. არ იცი მე გილდიაში ვარ?..

გლეხი. ეხლაც ხომ თათრობა აღარ არის, შვილოსა!.. მე შენი გელდი-გელდისა არა ვიცი რა... თქვენ რატო აღარ იცით ღმერთი, რომ ოთხ აბაზათ მარილი იყო და ახლა თორმეტ აბაზათ ჰყიდით?.. ჩვენ, შვილოსა, ხემწიფეს ვემსახურებით, ქვეყანასა, ჯარსა, ჯამაათსა, ცოლშვილსა, მიწის პატრონსა... ახლა ლესნიჩიო, ახლა კიდენ რაღაც თითო ბღავანი გვყვანდა, სულ ჭირმა გაგვიწყვიტა და შენ კი იძახი ღმერთი აღარ იციო!.. აბა ჩემს ხელებს შაჰხედე? - მეჭეჭებითა მაქვს სავსე... ოთხი დღეა, ამ სიცივეში, ე ურემს ვეჯაჯგურები, აი!.. შენ კი იძახი: „ასე და ისეო“...

ვაჭარი (მოსცილდება და მიდის ბუტბუტით). ყურუმსაღი!.. გილდის კუპეწს რეებს მეუბნება!.. მებრალება, თორემ წავათრევდი სუდში...

გიგო გაბაშვილი - შაითან ბაზარი

მყიდველი (ვაჭარს). შაქარი როგორ არის ფუთი?

ვაჭარი. ცხრა და ორი აბაზი, კნიაზჯან.

მყიდველი. რას ამბობ?!. ვის გაუგონია ასე ძვირათ?.. ეხლახან არ იყო, შვიდ და ერთ აბაზათ?..

ვაჭარი. დიახ, კნიაზ, მაგრამ კავკავის ქირა თერთმეტი აბაზი გახდა... ახლა კიდევ „ვოინობა“... [რუსეთ-ოსმალეთის ომი 1877-1878 წწ.] ნეტავი კაპეიკი მოვიგო და მეტი არ მინდა.

მყიდველი. კალბასი როგორღაა, გირვანქა?

ვაჭარი. ექვსი შაური, კნიაზის ჭირიმე!..

მყიდველი. შე ოჯახ აშენებულო, ეგ ხომ ადგილობრივი არი?.. მაგას ხომ ქირა არა აქვს?

ვაჭარი. ვაჰ, კნიაზჯან, რა ხამივით ლაპარაკობ... უხარჯოთ რა არის ვაჭრობაში? მერე კიდენ წელს ღორის საჭმელი არ მოვიდა, სიმინდი ყინვამ წაახდინა, ახლა „ვოინობა“...

მყიდველი. ე... ე... ე... შვილოს! თქვენ სულყველას „ვოინობას“ აბრალებთ... მაშ ღვინოს როგორღა ჰყიდი ბოთლს?

ვაჭარი. ღვინოს?.. ოჰ რა ღვინოს მოგართმევ!.. სპირტია, სპირტი!.. ბოთლში გამოგართმევ რვა აბაზს.

მყიდველი. ბოთლში, თუ თუნგში?.. გაგიჟდი?.. ეგ რაღამ დააძვირა?

ვაჭარი. გოლვამ, კნიაზ... „ვოინობა“...

მყიდველი. კიდევ! „ვოინობა!’ რას ჩააცივდი ვოინობას?..

ვაჭარი. შენი კაი ხათრისთვის ექვს აბაზ უზალთუნათ მოგართმევ.

მყიდველი. უზალთუნი რაღა ჩანჩალაა?..

ვაჭარი. ჩანჩალა კი არა, კნიაზ, ფულია... უზალთუნი და უზალთუნი - აბაზია, აბაზებიდგან - მანათი გახდება, მანათებიდამ - თუმანი - და წავა!..

მყიდველი. არა, ჩემო მამაო!.. თქვენთან ვაჭრობა აღარ შეიძლება!.. გაჭირდა ცხოვრებაც და სიცოცხლეც... (მიდის.)


★ III. (გაზაფხულია. ბაყლების დუქნის წინ პატარა ზარი ჰკიდია; იქ მედუქნის შაგირდს სხვა-და-სხვა ნაირი მწვანილი უწყვია; თვითონ პიტნა დაუჭერია ხელში და მაღლის ხმით გასძახის;)

ბიჭო! ბიჭო!.. ეი!.. ერთი შახედეთ-და!.. ვა, ვა, რა პიტნა!.. იფ, ამ პიტნასა.. პიტნა, ბიჭო!.. პიტნა მოსულა, პიტნა!.. ქორფა პიტნა, სუნელი პიტნა, სამოთხის პიტნა!.. პა, პა, პა, პა, პა, პა!.. ოჰ, შენი გამჩენის ჭირი კი მე!.. რა პიტნაა, რა პიტნა!.. შაჰხედეთ-და!.. ბიჭო!.. ვიშ, ამ პიტნასა!.. ბიჭო!.. ვიშ ამ პიტნასა!..

ტარხუნა?.. ტარხუნა კი არ გინახავთ?!. ბიჭო!.. ერთი შახე - რა ამბავია-და!.. ტარხუნაა, ბიჭო, ტარხუნა!.. ვახაკ!.. აი, ლაზათ!.. აი, სუფრის შნო!.. ვიშ!.. (ზარს ჩამოჰკრავს).


★ (ზაფხულია. იმავე დუქნის წინ, იგივე;)

... ბიჭო, ბიჭო!.. ეს რა მოსულა?!. თეთრი თუთა, ალაჯა თუთა, ცივ-ცივი თუთა!.. მარგალიტია, მარგალიტი!.. იფ!.. თუთა, რა თუთა!.. თუთა კი არა, ყინვარის შაქარია!.. ყანდია, ყანდი!.. ბიჭო!.. (ზარს ჩამოჰკრავს.) პა, პა, პა, პა, პა, პა! ვიშ, ამ თუთასა!.. ვიშ!..


★ (ზაფხულია. იმავე დუქნის წინ, იგივე;)

... ოჰო, ჰო, ჰო, ჰო, ჰო!.. რა კიტრია, რა კიტრი!.. შუშა-შუშა!.. კიტრეული!.. პა, პა, პა, პა! ბიჭო!.. ერთი შაჰხედე ამ კიტრებს-და! (იღებს ერთს კიტრს ხელში). აი, ქორფა!.. ატლიფონსკია, ბიჭო!
ბალი?!. თეთრი ბალი!.. გოგრა ბალი!.. შპანსკია, შპანსკი!.. შახედე-და!..

აი, ჭერამ-ჭურამი!.. გარგარი, ყაისი, აღჯანაბადი, ქაღაზიბიდამი!.. ვიშ!.. დაწინწკლული, დაჩითული!.. შაქარია, შაქარი!..

ვა, ვა!.. (უწონის მყიდველს და ზარს აწკარუნებს).

გათავდა, ბიჭო!.. გაიყიდა! გასაღდა! დაიტაცეს!.. ჰაი, თუ შასჭამს კნიაზი!.. ვიშ!..

★ „მრავლდება ჩვენს ქალაქში კლუბები ისე, როგორც სოკოები! ინგლისის კლუბი იყო, ვაჭრების, არტისტების(?), ნემეცების, ხელოსნების არსდებაო; ახლა კიდევ, როგორც „თფილისის მოამბე“ გვაცნობებს, „სალიტერატურო კლუბი“ არსდება ქალაქში, რომლის წევრებად მარტო ლიტერატორები როდი იქნებიანო“, - გაზეთი „დროება“, 1876 წ.

★ „ამბობენ, რომ როდესაც მეთექვსმეტე საუკუნეში პირველი ყავახანები გაიხსნა სტამბოლს, რაც ახალგაზდა, წარმატებისა და თავისუფლების მოყვარე ხალხი იყო, იქ დაიარებოდაო და ამ ყავახანებში ხშირად საზოგადო საქმეებზე გაცხარებული ბაასი ჩამოვარდებოდაო.

ამბობენ, რომ მაშინდელი ოსმალოს მმართებლობა ძალიან ეჭვიანად და დაუნდობლად უყურებდა ყავახანების კრებებს, სადაც ყავის სმის დროს მოქალაქენი სახელმწიფო საქმეებზე და საზოგადოთ ისეთს საგნებზე სჯიდნენ, რომელნიც მმართებლობას სრულიად არ მოსწონდა.

ამნაირივე მნიშვნელობა აქვს პარიჟის ამ დროინდელს ყავახანებს. აქ თითქმის ყოველ დღე იკრიბებიან ნაცნობები, თავისუფლად მუსაიფობენ და სჯიან სხვა და სხვა საერო საგნებზე და ხშირად აქვე თავიანთ კერძო საქმეებსაც არიგებენ.

კლუბებსაც ადრე იმნაირივე დანიშნულება ჰქონდათ და ევროპაში ეხლაცა აქვსთ. აქაც საზოგადო ლაპარაკით, საუბრით, ბაასით და სხვა და სხვა თავის შექცევით დროებას ატარებენ და ატარებდნენ. საფრანგეთში და ინგლისში უანგარიშო კლუბებია რომლების წევრთაც ერთი რამ განსაკუთრებული საგანი ამოურჩევიათ და უმთავრესად იმის აღსრულებას მისდევენ.

მაგრამ სამზღვარ გარეთ ერთს იმისთანა კლუბს ვერ ნახავთ, რომ თავის მოქმედების მიზნათა და დროების გასატარებელ საშუალებად მხოლოდ ქაღალდის თამაშობა და ტანცაობა მიაჩნდეთ ისე, როგორც თითქმის ყველა ჩვენებურ კლუბებშია.

პირველად, გახსნისა თანავე, თფილისის არტისტიულ წრეს ჩინებული პროგრამა ჰქონდა თავის დანიშნულობისა: კლუბის დამაარსებელნი აცხადებდნენ, რომ, ჩვეულებრივს საღამოებისა და ბალების გარდა, ჩვენი კლუბიც ეცდება რაც შეიძლება უფრო ხშირად ლიტერატურული საღამოები, კონცერტები და სხვა ამ გვარი კეთილშობილური და სასიამოვნო რამეები გავმართოთო.

ეს კეთილი განზრახვა განზრახვად დარჩათ: სისრულეში მოყვანა კი არავის უფიქრნია, და ეს წრეც ისეთივე კლუბათ გადაიქცა, როგორც ჩვენი ინგლისის კლუბი და თფილისის კრება, რომლებშიაც ქაღალდის თამაშობისა და ბალების გამართვის მეტს ვერას ვხედავთ.

გარჩევა წევრად მისაღები პირებისა მაშინ უნდა ჰყოფილიყო, როდესაც კლუბს სხვა ისეთი დროს გასატარებელი საშუალება და ან სხვა ისეთი რამე საქმეები ჰქონდეს, რომელშიაც ზოგ გვარი ხალხის გარევა შეიძლება მავნებელი იყოს. მაგრამ ტანციობაში და ქაღალდის თამაშობაში!..

თუ ჩვენს კლუბებს ამ თვალით შევხედავთ, მაშინ, უეჭველია, გაგვიკვირდება ის გარემოება, რომ ამ უკანასკნელ დროს ორმა აქაურმა კლუბმა ერთი წევრი გამორიცხა ვითომც რაღაც „საძრახი ყოფაქცევისთვის“...

კაცმა არ იცის - რა არის ჩვენი კლუბებისთვის ეს „საძრახისი ყოფაქცევა“. ჩვენ არ ვამართლებთ გამორიცხულ წევრს; ვსთქვათ, იმას მართლა და ნამდვილად რომელიმე საძრახი ყოფა-ქცევა ჰქონდა; მაგრამ ზემოხსენებული კლუბების ყველა წევრებს ვსთხოვთ, გულზე ხელი დაიდონ და წრფელი სინდისით გვიპასუხონ: რომელია იმათში ისეთი უმანკო, რომელსაც რომელიმე საძრახი მოქმედება არ ჩაედინოს?

ამნაირის ლოგიკით რომ მოიქცნენ, ხომ ყველა კლუბები ერთ დღეს დასაკეტი შეიქნება!..“