★ „სცენაზე შესვლილსთანავე, 1878 წელს, ავქსენტი ცაგარელმა დაწერა თავისი უკვდავი კომედია „რაც გინახავს, ვეღარ ნახავ“, რომელიც 1879 წელს, დეკემბერში სამჯერ ზედიზედ დაიდგა. ეს პიესა იყო ახალი სიოს ნებიერი ქროლვა ქართული თეატრალური საზოგადოების ხეივანში.

[...]

„რაც გინახავს, ვეღარ ნახავ“ - ამ პიესის დასადგმელად ნებართვა დიდის წვალებით მიიღეს თეატრის ხელმძღვანელებმა. ეს კომედია ეხება „ბატონყმობის ხანას, მებატონის უსაზიზღრეს უფლებას ყმის ქალიშვილის მიმართ. „მართალია, პიესა 1878 წელს დაიწერა და 1879 წელს წარმოადგინეს, როცა ბატონყმობა უკვე გაუქმებული იყო, მაგრამ მისი მძლავრი ნაშთები ჯერ საბოლოოდ არ იყო აღმოფხვრილი.

და, აი, 21 წლის ჭაბუკმა ასიკომ თავისი პირველი მახვილი მოურჯულებელ, თვითნება და უტიფარ ბატონების წინააღმდეგ წარმართა.

- „რაც გინახავს, ვეღარ ნახავ, კნიაზჯან!“... - ეს იმ დროისთვის პროტესტის მსგავსი ლოზუნგი იყო. „რაც გინახავს, ვეღარ ნახავ, კნიაზჯან“, - ეს გიჟუას სიტყვები თვით ცაგარელის გულიდან ამოხეთქილი სიტყვებია.

„რაც გინახავს, ვეღარ ნახავ“-ის შინაარსი აღებულია სინამდვილიდან, 1935 წელს ღრმად მოხუცებულმა ცაგარლების მოყვარემ - ნინო გრიგოლის ასულმა უგრელიძემ გვიამბო, რომ „რაც გინახავში“ აღძრული ამბავი მოხდა დიღომში...

★ ყოფილა ერთი მემამულე გვარად შიოევი (პეტრე შიოთაღაშვილი), რომელმაც მოიტაცა დიღმელი გლეხის გულას გოგო და მოიწადინა მასზედ ჯვარის დაწერა. ის გოგო თურმე მენახშირეზე ყოფილიყო დანიშნული, ბევრი ემუდარეს გულქვა ბატონს, მაგრამ მან თავისი გაიტანა, ნათესავებიც წინ აღუდგნენ: „უსწავლელია, რათ გინდაო“, - შიოევმა თურმე უპასუხა: „რა ვუყოთ, რომ უსწავლელია, ჰამაც ვაკოცებ, ჰამაც ვასწავლიო“... ბოლოს ამ „ბედნიერ ცოლ-ქმართ“ ეყოლათ ქალი, რომელიც „ზავედენიაში“ მიაბარეს და მოახლეები დაუყენესო...

ამ ნაამბობის სიმართლეში ეჭვი არ შეგვდის, ვინაიდან მაშინ ეს ამბავი ძალიან გახმაურებული იყო და ჩვენს დიღმელს დრამატურგს - ა. ცაგარელს ეს დიღმის ამბავი გაუხდა საბაბად, რომ ახლად ფეხადგმულ მუდმივ დასს მეორე გიორგი ერისთავად მოვლენოდა...

ამ ამბავს ადასტურებს შემდეგი ხალხური ლექსიც:

პეტრე ბატონის ლექსი

გიორგობის მთვარე დადგა,
დაიჭირა ავი დარი.
ქალები ამას ამბობენ,
ჩვენ ქმრებსაც დაუდგათ თვალი.
პეტრე ბატონის შიშისგან,
ვერ მოგვიტანია წყალი.
თითო-თითოს მოგვიტაცებს,
როგორც რომ მინდორში ცხვარი.
თურმე ამ ყიყვიან გულას,
ჰყოლია ლამაზი ქალი,
ფისიკაანთ ქორწილშია,
კოხტად დაუხურავს თავი.
პეტრე ბატონი იქ არის,
ამ ქალს გადაავლო თვალი.
ფიცხლავ გულა დაიბარა,
აჩუქა წითელი ხარი...
- წაიყვა, პეტრე ბატონო,
როგორც შენი ნება არი...
თურმე ამ ყიყვიან გულას
ქალაქს დაუნიშნავ ქალი.
დანიშნულმა რომ გაიგო,
წინაღამ მოიკლა თავი,
სამი ბიჭით წამოვიდა
დიღომს დაიპარსეს თავი...
მიუხდა სიმამრს კარებზე,
მაშინვე იხმარეს ძალი.
რაც იციან ამ საწყლებმა,
პეტრე ბატონს უწევს ქალი...

„რაც გინახავს, ვეღარ ნახავ“ პირველად წარმოადგინეს 1879 წ. 19 დეკემბერს. ამ პიესის პირველ წარმოდგენის შესახებ ვკითხულობთ: 


★ „დღეს, ოთხშაბათს, საზაფხულო თეატრში იქნება ქართული წარმოდგენა ჩვენი სამუდამო ტრუპპისა. ითამაშებენ ჩვენი აქტიორის უფ. ა. ცაგარელის ახალ სამ მოქმედებიან კომედიას „რაც გინახავს, ვეღარ ნახავ!“... 

ჩვენ არ წაგვიკითხავს უფ. ცაგარელის პიესა, მაგრამ ვისაც წაუკითხავს და რეპეტიცია უნახავს, ძალიან აქებენ, საუცხოვო რამ არისო, დიდი ეფექტი ექნება სცენაზეო და თამაშობითაც ძალიან კარგად ითამაშებენო.

შინაარსი პიესისა, როგორც ამბობენ, ერთი ისეთი ფაქტია, რომელიც თბილისელებმა კარგად იციან - შიოევის ისტორია, ქალი რომ მოსტაცა ვიღაც დიღმელ გლეხს. კინტოების ცხოვრება და ხასიათი ფოტოგრაფიულის სინამდვილით არის კომედიაში გამოხატული“, - გაზეთი „დროება“, 1879 წ. 


დანარჩენი მოთამაშეებიც ურიგოთ არ ასრულებდნენ თავიანთ როლებს. გაბუნიას ქალმა და კ. მესხმა არაერთი ტაში მიიღეს მაყურებელ საზოგადოებისაგან.

საუბედუროდ საზოგადოება ამ ჯერობით ერთობ ცოტა იყო. მიზეზს ზოგიერთები ამბობდნენ იმას, რომ არწრუნის თეატრში სიარულს ჩვენი საზოგადოება ჯერ არ არის შეჩვეულიო; ამას გარდა ბევრს, უეჭველია, ცუდმა ამინდმაც დაუშალა მოსვლა“, - გაზეთი „დროება“, 1880 წ.